Ślad środowiskowy – najnowsze ustalenia Komisji Europejskiej

Ślad środowiskowy (ang. environmental footprint) to narzędzie służące do określenia wpływu produktu lub przedsiębiorstwa na środowisko. Metodologia śladu środowiskowego została wypracowana, aby zapewnić jednolity standard, pozwalający zmierzyć efektywność środowiskową organizacji i procesu produkcji. Głównym celem prac nad tym zagadnieniem jest umożliwienie porównywalnej z innymi podmiotami oceny wpływu na środowisko wszystkich przedsiębiorstw, bez względu na ich wielkość czy branżę.

Ślad środowiskowy opracowano na podstawie wniosków z projektu Komisji Europejskiej, którego celem było opracowanie metodologii określania śladu węglowego produktów. Stwierdzono wówczas, że istnieje potrzeba opracowania bardziej rozległej metodologii oceny wpływu biznesu na środowisko, obejmującej wszystkie aspekty środowiskowe, wraz z emisją gazów cieplarnianych. Duże znaczenie miały również sygnały od przedsiębiorców, którzy – mając do wyboru różnorodne sposoby oceny wpływu na środowisko – nie do końca byli pewni, który zastosować. Nie bez znaczenia pozostawały także informacje od konsumentów, którzy czuli się zdezorientowani przy ogromnej ilości różnych etykiet i oznakowań efektywności środowiskowej. Głównym problemem w tej materii był brak możliwości porównania ze sobą wyników. Z tego względu podjęto decyzję o opracowaniu jednolitej metodologii, której zastosowanie skutkowałoby uzyskaniem porównywalnych rezultatów.

Za datę powstania pierwszego opracowania śladu środowiskowego przyjmuje się rok 2012, chociaż inicjatywa zrodziła się dwa lata wcześniej. Należy podkreślić, że prace nad metodologią trwają nadal i nie opracowano jej ostatecznej wersji. Samo określenie „environmental footprint” funkcjonowało w języku już wcześniej, jednak nie było poparte żadną powszechną metodyką.

Podstawową rolą, jaką ma odgrywać ślad środowiskowy, jest stworzenie powszechnej metodyki służącej do oceny, komunikacji oraz znakowania efektywności środowiskowej produktów, usług i przedsiębiorstw, bazując na ocenie wpływu na środowisko w całym cyklu życia. Dodatkowo ślad środowiskowy powinien zapewnić społeczeństwu dostęp do informacji na temat wpływu konkretnego produktu czy organizacji na środowisko, uwzględniając unikanie wszelkich nieporozumień w tym zakresie oraz udoskonalenie ekoetykiet.

Holistyczne podejście
Koncepcja śladu środowiskowego jako pomiaru wpływu antropologicznego na środowisko nie jest nowa. Znane są i powszechnie stosowane inne tego typu metodologie: ślad węglowy (ang. carbon footprint) czy ślad wodny (ang. water footprint). W tym jednak przypadku mamy do czynienia z narzędziem, które określa wpływ działalności organizacji czy produktu na środowisko całościowo, a nie na jego poszczególne komponenty. Bardzo ważne jest, że badania w tym obszarze kontynuują podejście zapoczątkowane w metodyce LCA (ang. Life Cycle Assessment – ocena cyklu życia), która przy pomiarze wpływu wybranego dobra bierze pod uwagę wszystkie jego etapy – od wydobycia surowców, po utylizację.

Aby zrozumieć koncepcję opracowania śladu środowiskowego, należy przedstawić, co oznacza pojęcie wpływu na środowisko. Produkt lub usługa mogą wpływać na środowisko w różny sposób, zazwyczaj poprzez bezpośrednie lub pośrednie emisje do wody, gleby lub powietrza albo zużywanie nieodnawialnych i deficytowych zasobów: wody, minerałów, gleby, pokrycia leśnego czy degradacja bioróżnorodności. Wszystkie komponenty środowiska są tak samo ważne, dlatego priorytetem jest wypracowanie jednoznacznych zasad do holistycznej oceny oddziaływania dobra na środowisko.

Ślad środowiskowy ma zostać wdrożony poprzez realizację Inicjatywy Jednolitego Rynku Zielonych Produktów (ang. Single Market for Green Products) oraz rekomendację Komisji Europejskiej, dotyczącą stosowania jednolitych metod mierzenia i komunikacji efektywności środowiskowej produktów i organizacji w ich cyklu życia. Komisja podkreśla, że obecnie wykorzystywanie tych metodyk jest dobrowolne, jednak w przyszłości wymogi te mogą stanowić podstawę do wypracowania wiążących aktów prawnych.

Idea śladu środowiskowego wpisuje się w działania na rzecz realizacji strategii zasobooszczędnej Europy, która aktualnie stanowi kluczową politykę wspólnoty. Ma ona zapewnić wszystkim obywatelom zrozumiałe informacje środowiskowe, co pozwoli na wybór najbardziej zasobooszczędnych produktów. Podstawą opracowania tej polityki, a co za tym idzie – idei Jednolitego Rynku dla Produktów Ekologicznych wraz z metodologią śladu środowiskowego – jest kilka priorytetów, które państwa członkowskie muszą podjąć, aby nie doprowadzić do nieodwracalnych zmian w środowisku, skutkujących katastrofalnymi rezultatami. Kontekst opracowania tych projektów obejmuje:

• poprawę sposobu informowania o efektywności środowiskowej produktów i organizacji;
• podołanie wyzwaniom w zakresie ochrony środowiska i oszczędnego gospodarowania zasobami;
• korzyści dla środowiska związane z ekologicznymi produktami i organizacjami (mniejsze zużycie zasobów, poprawa efektywności środowiskowej w jednym przedsiębiorstwie w pewnym stopniu wymusza wdrożenie prośrodowiskowych rozwiązań w podmiotach z nim kooperujących);
• korzyści gospodarcze związane z produktami ekologicznymi – konkurencja jest jednym z głównych czynników kształtujących obecny rynek, dlatego przedsiębiorstwa rywalizują o tytuł lidera w branży. Obecnie bardzo ważnym aspektem jest wpływ działalności firmy na społeczeństwo i środowisko. Wśród problemów środowiskowych wyróżnia się m.in. zmiany klimatu. Jednak znajdą się sceptycy, którzy większą uwagę zwracają na inne aspekty środowiska. Dlatego tak ważne dla konsumentów i obecnych na rynku firm jest poznanie oceny wpływu na środowiska danego produktu w kontekście całościowym, uwzględniającym wszystkie jego aspekty: kluczowe i poboczne;
• korzyści dla przedsiębiorstw wynikające z wprowadzenia zasad zrównoważonej produkcji – firmy, które wprowadzają nowe rozwiązania, redukujące negatywny wpływ na otoczenie, stają się bardziej konkurencyjne względem innych. Dodatkowo, wprowadzanie nowych rozwiązań wspomaga innowacyjność, a to jest również jeden z kluczowych czynników świadczących o rozwoju firmy. Oprócz korzyści wizerunkowych, benefity stanowią oszczędność kosztów poprzez zmniejszenie zużycia surowców i mediów czy ograniczenie ryzyka związanego ze zmianą opłat za korzystanie z środowiska.

Cel: integracja i konkurencyjność
Komisja Europejska podjęła prace nad stworzeniem Jednolitego Rynku dla Produktów Ekologicznych, aby pomóc w rozwiązaniu problemów, z którymi obecnie mierzy się Unia Europejska. Można do nich zaliczyć choćby brak jednoznacznej definicji produktu ekologicznego oraz metodyki, która wprost określałaby efektywność środowiskową przedsiębiorstw. Problemem są również nadmierne koszty dla przedsiębiorstw. Jak wykazują badania, tzw. koszty środowiskowe mają coraz większe znaczenie, są bowiem uwzględniane zarówno w strategiach marketingowych, jak i podczas analiz wykonywanych przez inwestorów. Firmy, aby pokazać swoją troskę o środowisko, certyfikują swoje produkty. Często przystępują do kilku procedur weryfikacyjnych, ponieważ wiele certyfikatów nie obejmuje wszystkich aspektów środowiskowych. Ponadto firmy borykają się z wymaganiami środowiskowymi na rynku międzynarodowym, gdyż różne kraje członkowskie mają inne specyfikacje wymogów, które muszą spełniać produkty na ich krajowym rynku. W znaczącym stopniu utrudnia to handel przedsiębiorcom zapatrującym się na rynek międzynarodowy. Opracowanie jednolitej metodologii dla całej Wspólnoty ma być rozwiązaniem tego problemu. Pojawia się także brak zaufania konsumentów do obecnych na rynku marek ekologicznych. Ta różnorodność standardów sprawia, że klienci czują się zdezorientowani i pomimo że wyrażają chęć kupowania produktów wytworzonych w zrównoważony sposób, nie wiedzą, które z nich mają wybrać.

Głównym celem idei jest opracowanie rzetelnych i kompleksowych metod do oceny i porównania efektywności środowiskowej produktów i organizacji. Co istotne, metodologie te są w dalszym ciągu rozwijane, ulepszane i konsultowane z przedstawicielami poszczególnych branż. Przez te działania Unia Europejska chce osiągnąć wzrost integracji rynku wewnętrznego, a także zwiększyć konkurencyjność przedsiębiorstw europejskich na rynku globalnym.

Krok po kroku
Wdrożenie śladu środowiskowego na rynek europejski będzie się odbywało poprzez:

• opracowanie dwóch metodyk mierzenia śladu środowiskowego: dla produktów oraz dla organizacji,
• rekomendację stosowania tych metodyk przez państwa członkowskie, spółki, przedsiębiorstwa prywatne czy organizacje biznesowe,
• przeprowadzenie trzyletniego okresu testowego, podczas którego zostaną opracowane zasady określania śladu środowiskowego dla wybranych grup produktów czy sektorów poprzez współpracę wielu przedsiębiorców, środowiska naukowego i Komisji,
• dostarczenie wytycznych dotyczących komunikacji efektywności środowiskowej, takich jak transparentność, kompletność, wiarygodność, porównywalność oraz jednoznaczność,
• wspieranie międzynarodowych działań ukierunkowanych na rozwój metodologii oraz większą dostępność danych.

Prace nad metodykami trwają już od 2010 r. Dokumenty te opierają się na podejściu LCA, normach międzynarodowych, a dodatkowo wprowadzają specyfikacje dotyczące większej spójności, dokładności i porównywalności wyników. Bardzo ważnym elementem prac nad specyfikacjami były konsultacje z przedstawicielami przemysłu.

Opracowanie metodologii składało się z siedmiu kroków:

1. analizy istniejących metodologii (marzec 2011)
2. projektu roboczego przewodnika metodologicznego (czerwiec 2011)
3. przećwiczenie stosowania metodyki (13 – 15 lipiec 2011)
4. zaproszenie do spotkania roboczego przedsiębiorców (28 – 30 listopad 2011)
5. rozpoczęcie etapu pilotażu (20 grudnia 2011)
6. publiczne konsultacje opracowywanej polityki z firmami (styczeń 2012 – kwiecień 2012)
7. ostateczna wersja metodologii (kwiecień 2013)

Metodyka
Metodyka określania śladu środowiskowego opiera się na metodzie oceny cyklu życia, co gwarantuje wzięcie pod uwagę wszystkich aspektów środowiskowych. Analizuje się więc każdy etap cyklu życia – od wydobycia surowców, po utylizację i unieszkodliwienie odpadów. Bardzo istotne jest ustalenie celu badania oraz zakresu, w jakim będą zbierane dane. Projekt metodyki uwzględnia również sposoby komunikacji wyników oraz tworzenie raportów końcowych. Zadbano o to, aby uwzględnić wszystkie znaczące aspekty dotyczące weryfikacji i walidacji wyników, a także ich poprawnej interpretacji.

W porównaniu do innych metodyk, określających efektywność środowiskową produktu, ślad środowiskowy wprowadza jednoznaczną identyfikację potencjalnych kategorii oddziaływania na środowisko, które należy zbadać w celu przeprowadzenia kompleksowej oceny cyklu życia, określa wymóg kwantyfikacji jakości danych, ustala minimalne wymagania dotyczące jakości danych oraz jaśniejsze instrukcje techniczne w zakresie traktowania niektórych krytycznych aspektów LCA (np. przydział, recykling).

Porównywanie wyników badania śladu środowiskowego opiera się na kategoriach produktu czy organizacji, czyli umożliwia zestawienie wyników dla produktów w tej samej kategorii. Znajduje to zastosowanie do wszystkich produktów, dzięki czemu możliwe jest również porównywanie wyników między kategoriami.

Bardzo istotną częścią projektu są etapy pilotażowe, podczas których opracowana metodologia została przeanalizowana i wykorzystana w praktyce. Na podstawie rezultatów sformułowano wnioski, będące punktem wyjścia do dalszego rozwoju metodologii. Zaplanowano też przeprowadzenie dwóch faz pilotażu: pierwsza obejmowała 14 grup produktów i usług (rozpoczęła się 1 listopada 2013 r., z wyjątkiem dwóch grup tematycznych), natomiast w drugiej fazie pilotażu uwzględniono 11 grup. Etap ten rozpoczął się w czerwcu 2014 r. i skupił się na sektorze żywności. Do uczestnictwa w pilotażu wdrożenia metodologii śladu środowiskowego zaproszono ekspertów z różnych środowisk: biznesu, przedsiębiorstw, stowarzyszeń, organizacji pozarządowych oraz administracji. Poszczególne grupy tematyczne, uwzględnione w dwóch fazach pilotażu, przedstawia tabela.

Tab. Poszczególne grupy tematyczne, uwzględnione w dwóch fazach pilotażu

Obecnie wyniki badań pilotażowych są na etapie konsultacji. Do udziału w nich zaproszono interesariuszy z całej Europy. Wnioski wypracowane na podstawie badań oraz uwagi zainteresowanych stron będą stanowiły podstawę do ewentualnej poprawy i ulepszenia metodyki, a także sposoby jej wdrażania i komunikacji.

Komisja Europejska kładzie nacisk na zaangażowanie wszystkich sektorów gospodarki. Dotychczas do specjalistycznych metodyk pomiaru efektywności ekologicznej i certyfikacji miały dostęp tylko duże przedsiębiorstwa, które mogły wyodrębnić odpowiednie środki w budżetach. To one wyznaczały standardy, które spełniać chciały również inne, mniejsze firmy, jednak często nie mogły sobie pozwolić na dodatkowe wydatki. W związku z tym, projekt zakłada również opracowanie narzędzia informatycznego, przeznaczonego dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw, umożliwiającego pomiar efektywności środowiskowej przedsiębiorstw w oparciu o metodykę śladu środowiskowego. Narzędzie to jest skierowane do podmiotów, które na chwilę obecną nie mogą sobie pozwolić na specjalistyczne analizy wpływu na środowisko. Jednak jednym z podstawowych założeń jest, że w ramach doskonalenia będą one dążyły do poszerzenia badań, aby pozyskiwać nowe rozwiązania redukcji negatywnego oddziaływania na otoczenie.

Co dalej?
Komisja planuje wdrożyć metodyki wraz z zainteresowanymi podmiotami do systemu ekozarządzania i audytu (EMAS), „zielonych” zamówień publicznych oraz znakowania ekologicznego UE. Dodatkowo zapewnia ona o podjętej współpracy międzynarodowej, która umożliwi uznanie tych metod na rynku globalnym.

Jak już wspomniano, nie jest wykluczone, że metodyka określania śladu środowiskowego stanie się podstawą do wypracowania odpowiednich wymogów prawnych. Nawet, jeżeli tak się nie stanie, to ostatnie badania, przeprowadzone przez UE, pokazują, że zarówno polscy, jak i europejscy konsumenci chętnie wybierają produkty przyjazne środowisku. Problem stanowi jednak zaufanie konsumentów do deklaracji i sprawozdań w sprawie działań podjętych na rzecz środowiska – duża część ankietowanych nie do końca wierzy w ich wiarygodność. Z tego powodu ślad środowiskowy ma wspierać oznakowanie produktów przyjaznych środowisku w całej UE oraz jednoznacznie określać wymogi wobec tego typu produktu. Ma to na celu zwiększenie wiarygodności deklaracji środowiskowych producentów, a co za tym idzie – zaufania konsumentów, inwestorów i innych przedsiębiorców.

Inną, niezwykle istotną kwestią jest coraz większa świadomość przedstawicieli biznesu, dotycząca korzyści wynikających z dbania o środowisko. Obecnie nie jest to tylko trend, gdyż przedsiębiorcy zaczynają dostrzegać realne korzyści, wynikające ze zwiększenia efektywności środowiskowej własnych podmiotów. Dodatkowo, do tematyki ochrony środowiska podchodzą kompleksowo, skupiając się na całości. Nacisk na poszczególne komponenty środowiskowe preferują przede wszystkim przedsiębiorstwa, których profil działalności negatywnie wpływa na wybrany element. Jednak również i te podmioty nie zapominają o reszcie środowiska i podejmują działania także w szerszym zakresie.

Źródło:
1. http://ec.europa.eu/environment/eussd/smgp/index.htm

fot. na otwarcie: pixabay.com