Zmiany klimatyczne, spowodowane czynnikami antropogenicznymi, stanowią obecnie jeden z najważniejszych problemów środowiskowych. Rządy, organizacje pozarządowe oraz przedstawiciele przemysłu i biznesu podejmują zatem inicjatywy zmierzające do redukcji emisji gazów cieplarnianych oraz działania obejmujące ciągły monitoring, raportowanie, weryfikację i prognozowanie skutków zmian klimatu. Poszukiwano także narzędzi, które określałyby wpływ danego produktu na środowisko. W ten sposób narodziła się idea śladu węglowego (ang. carbon footprint).
Mianem „śladu węglowego” określa się wyliczenie całkowitej emisji gazów cieplarnianych podczas pełnego cyklu życia produktu (przedsiębiorstwa) . Jest on wyrażony jako ekwiwalent dwutlenku węgla na jednostkę funkcjonalną produktu (CO2e/jedn. funkcjonalna).
Ślad węglowy, obok śladu wodnego, stanowi także element śladu środowiskowego (ekologicznego). Ten ostatni to nic innego jak analiza zapotrzebowania człowieka na zasoby naturalne. W tym wypadku ludzka konsumpcja zasobów naturalnych porównywana jest ze zdolnością naszej planety do ich regeneracji. Ślad środowiskowy to szacowana liczba hektarów powierzchni lądu i morza, potrzebna do rekompensacji zasobów zużytych na konsumpcję i absorpcję odpadów. Jest on mierzony w globalnych hektarach (gha) na osobę.
Pierwszym krajem, w którym zaczęto liczyć ślad węglowy dla produktów, a nawet całych przedsiębiorstw, była Wielka Brytania. I nic w tym dziwnego, gdyż w tym państwie emisje zdecydowanie przekraczały normy. Brytyjscy przedsiębiorcy początkowo zdecydowali się na obliczenie wartości śladu węglowego, a następnie – mając wymierny wskaźnik – redukowali swoje emisje i obserwowali postęp w tym zakresie.
Po co obliczać ślad węglowy?
Przedsiębiorcy na całym świecie – także w Polsce – decydują się na obliczanie śladu węglowego z różnych powodów. Aktualnie to przede wszystkim rynek wymusza na nich tego typu działania. Przedsiębiorcy, współpracując z firmami międzynarodowymi (głównie z Wielkiej Brytanii), są wręcz zobligowani do obliczania śladu węglowego dla swojej działalności bądź produktów. Większość polskich firm dowiaduje się o istnieniu tego wskaźnika od swoich zachodnich kontrahentów, którzy wysyłają zapytania ofertowe, zawierające pytanie o ślad węglowy produktu. Polska spółka, chcąc wziąć udział w przetargu, musi zatem policzyć wartość śladu węglowego dla konkretnego produktu. Coraz bardziej zauważalna jest również tendencja w firmach – głównie brytyjskich – pokazująca, że wartość śladu węglowego danego produktu jest istotniejsza niż cena, za jaką mogą nabyć wyrób.
Drugim, istotnym powodem wyliczania śladu węglowego jest przymus raportowania do Carbon Disclosure Project (CDP). Jest to międzynarodowa organizacja not-for-profit, która stworzyła światowy system dla firm i miast, umożliwiający im obliczanie, ujawnianie, zarządzanie oraz dzielenie się swoją całościową informacją w temacie działań na rzecz ochrony środowiska. CDP działa we wszystkich sektorach, motywując przedsiębiorców do działań prośrodowiskowych oraz dzielenia się osiągnięciami w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych.
Jednak CDP cieszy się wśród przedsiębiorców skrajnie różnymi opiniami. Jedni czują się zauważeni i wyróżnieni, mogąc publikować swoje dane, inni odbierają zapytania ze strony organizacji jako propagandę i niestosowny przymus do ujawniania informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa. Co więcej, jeśli firma dostała od CDP zapytanie i na nie nie odpowiedziała, w raporcie CDP obok nazwy firmy zamieszczana jest informacja, że nie ujawniła swoich danych (rys. 1). Jest to negatywnie odbierane zarówno przez kontrahentów, jak i obywateli.
Rys. 1. Fragment raportu ze strony CDP prezentujący firmę, która odmówiła ujawnienia swoich danych
Kolejnym powodem obliczania śladu węglowego są raporty społecznej odpowiedzialności biznesu (ang. Corporate Social Responsibility – CSR) i raportowanie pozafinansowe. Zgodnie z założeniami CSR, bycie odpowiedzialnym nie oznacza tylko spełniania przez organizacje biznesowe wszystkich wymogów formalnych i prawnych, ale oprócz tego również zwiększone inwestycje w zasoby ludzkie, w ochronę środowiska i relacje z interesariuszami, którzy mogą mieć faktyczny wpływ na efektywność działalności gospodarczej tych organizacji oraz ich innowacyjność.
Stąd też przedsiębiorcy, którzy raportują swoje strategie zrównoważonego rozwoju, coraz większy nacisk kładą na aspekty środowiskowe. Ślad węglowy jest najbardziej wiarygodnym, mierzalnym i międzynarodowym narzędziem, które daje porównywalne wyniki firm z całego świata, działające w tych samych gałęziach gospodarki.
Pokłosiem obowiązku raportowania pozafinansowego i tworzenia strategii CSR było pojawienie się Respect Index. Jest to pierwszy, wprowadzony w 2009 r., w Europie Środkowo-Wschodniej indeks najbardziej odpowiedzialnych społecznie spółek Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie (GPW). Respect Index obejmuje polskie i zagraniczne spółki z Głównego Rynku GPW, działające zgodnie z najlepszymi standardami zarządzania w zakresie ładu korporacyjnego, informacyjnego i relacji z inwestorami. Uwzględnia on także czynniki ekologiczne, społeczne i pracownicze.
W Polsce na liczenie carbon footprintu decydują się głównie firmy międzynarodowe oraz takie, które w łańcuchu dostaw posiadają kontrahenta wymagającego określenia wielkości śladu węglowego. Na szczęście sytuacja ta zmienia się z dnia na dzień i można zauważyć, że nawet małe i średnie przedsiębiorstwa próbują działać tak, by zminimalizować swój wpływ na emisję gazów cieplarnianych. A pomaga im w tym obliczenie śladu węglowego. Co istotne, wszystkie te działania nie tylko mają na celu osiągnięcie efektu środowiskowego, ale także wpływają na obniżenie kosztów działalności firmy.
Metodologia obliczania śladu węglowego
Aby móc w sposób wymierny określać emisję gazów cieplarnianych podczas cyklu życia wybranego produktu, należało wypracować jednolitą metodologię, którą powinni stosować wszyscy decydujący się na liczenie śladu węglowego.
Pierwszym, a zarazem najpowszechniejszym sposobem obliczania śladu węglowego w Polsce jest specyfikacja „Publicly Available Specification 2050” (PAS 2050). Została ona opracowana przez British Standards Institute (BSI) na bazie współpracy i szeroko zakrojonych konsultacji branżowych. PAS 2050 stanowiło zatem odpowiedź na potrzeby społeczeństwa i przemysłu w zakresie znalezienia spójnej metody obliczania emisji gazów cieplarnianych podczas cyklu życia towarów i usług. Intencją, jaka przyświecała autorom tej specyfikacji, było stworzenie jednolitego sposobu określania emisji dla konkretnych produktów.
Specyfikacja ta wykorzystywana jest przez BSI do aktualizacji ilościowego określania emisji gazów cieplarnianych w cyklu życia wszelkich towarów i usług, w zgodzie z najnowszymi osiągnięciami technicznymi oraz dotychczasowymi doświadczeniami. Umożliwia ona zmierzenie wpływu działalności, produktów i usług przedsiębiorstwa na środowisko oraz zmierzenia emisji gazów cieplarnianych w ich cyklu życia. PAS 2050 jest narzędziem pomiaru, dzięki któremu firma – znając swój wpływ na wielkość emisji – zobowiązuje się do ich zredukowania w cyklu życia produktu, w ramach tzw. Product Related Emissions Reduction Framework. Specyfikacja PAS 2050 opiera się głównie na już istniejących normach – ISO 14040 (Zarządzanie środowiskowe; Ocena cyklu życia; Zasady i struktura ) oraz ISO 14044 (Zarządzanie środowiskowe; Ocena cyklu życia; Wymagania i Wytyczne).
Kolejną, najnowszą i najdokładniejszą metodą obliczania śladu węglowego, jest norma ISO 14067:2013, która opublikowana została w 2013 r. W Polsce jest ona jeszcze mało powszechna. Norma ta zawiera wymagania i wytyczne dotyczące określania ilościowego śladu węglowego produktu oraz ujawniania informacji o wynikach tych obliczeń. Norma ISO została opracowana przez Międzynarodową Organizację Normalizacyjną (ang. International Organization for Standarization – ISO), czyli zgrupowanie pozarządowe, zrzeszające krajowe organizacje normalizacyjne. ISO ustanawia normy uznawane na całym świecie (większość państw ma swoich przedstawicieli w tej organizacji) we wszystkich dziedzinach.
W odróżnieniu od poprzedniej, powszechnie stosowanej specyfikacji, norma ta została opracowana przez zespoły, których członkowie reprezentowali różne kraje świata, a więc posiada status międzynarodowy. Powodem powstania tego standardu była konieczność wyznaczenia jasnych, jednolitych i uniwersalnych zasad dotyczących określania i publikacji śladu węglowego. Norma ta – jako pierwsza – przedstawia wytyczne dotyczące raportowania i powszechnego udostępniania rezultatów obliczeń. Autorzy normy podkreślają, że służy ona do oceny śladu węglowego produktu jako jednego z aspektów środowiskowych. Z tego powodu nie można jej stosować do określenia konsekwencji ekonomicznych ani społecznych związanych z efektywnością środowiskową dobra czy usługi.
Standard ISO 14067 bazuje na innych międzynarodowych normach. W zakresie określania ilościowego śladu węglowego opiera się on na wspomnianych już wcześniej normach ISO 14040 oraz ISO 14044, opisujących metodykę oceny cyklu życia produktu, zaś w obszarze komunikowania wyników obliczeń – na ISO 14020 i ISO 14024 dotyczących ogólnych zasad etykietowania i deklaracji środowiskowych.
Oprócz dwóch wymienionych metodyk pojawiły się także kolejne, branżowe. Są one dostosowane do konkretnych gałęzi gospodarki, narzucane przedsiębiorstwom z góry i opierane na międzynarodowych standardach. Przykładem może być branża papiernicza, która w zdecydowanej większości decyduje się na liczenie śladu węglowego metodologią specjalnie dla niej przygotowaną (z wyszczególnieniem charakterystycznych elementów, jakimi są np. drzewa zużyte do produkcji papieru czy wycinka lasu).
Ślad węglowy? To nie sztuka dla sztuki
Jak wcześniej wspomniano, ślad węglowy można obliczyć zarówno dla przedsiębiorstwa, jak i dla konkretnego produktu. W obu przypadkach metodologia jest taka sama, jednak w obliczeniach brane są pod uwagę inne elementy (w zależności od zachodzących procesów).
Przedsiębiorstwa na całym świecie, także w Polsce, decydują się na obliczenie śladu węglowego głównie dla konkretnego produktu, a nie dla całej firmy. Jest to związane z chęcią zwiększenia konkurencyjności wytwarzanych przez siebie dóbr i z zapotrzebowaniem kontrahentów.
Istotą wyliczenia śladu węglowego dla danego wyrobu jest fakt, iż staje się on atrakcyjniejszy z punktu widzenia nie tylko proekologicznych środowisk, ale także przedsiębiorcy, który wykorzystuje dany produkt w swoich procesach produkcyjnych. Jeśli kupowany produkt cechuje się niższym śladem węglowym niż konkurencji, świadczy to o odpowiedzialności producenta, chcącego jednocześnie chronić środowisko oraz optymalizować procesy w firmie. Istotnym aspektem jest fakt, że policzenie śladu węglowego nie jest sztuką dla sztuki. Niesie to za sobą wiele możliwości rozwoju, poprawy efektywności energetycznej w firmie i szerokiego spojrzenia na nią jako na całość, a nie zbiór oddzielnych działów.
Dziś, kiedy firmy zobowiązane są do pozafinansowego raportowania i tworzą raporty CSR, element obliczania śladu węglowego jest najistotniejszym i najbardziej mierzalnym aspektem działań środowiskowych, wymaganych w tego typu strategiach. Dlatego coraz więcej przedsiębiorców zwraca szczególną uwagę na prośrodowiskowe działania swoich kontrahentów, są bowiem od nich zależni. Przykładowo, firma Danone, obliczając ślad węglowy dla wybranego, wytwarzanego przez siebie jogurtu, uwzględnia ślady węglowe dla wszystkich elementów składowych tego produktu. Im są one niższe, tym mniejszy będzie również całościowy carbon footprint jogurtu.
Przedsiębiorcy sami określają granice i zakres, dla jakiego liczą ślad węglowy. Możliwości są dwie:
• „od kołyski do bramy” (from cradle to gate) lub
• „od kołyski do grobu” (from cradle to grove).
Druga z wymienionych metod uwzględnia wszystkie etapy wytworzenia i unieszkodliwienia produktu – od wydobycia surowców do utylizacji. Natomiast metoda „od kołyski do bramy” kładzie nacisk na wszystkie fazy od wydobycia surowców po dostarczenie gotowego produktu do klienta (rys. 2).
Rys. 2. Schemat prezentujący podejście metody „odkołyski do bramy”. Źródło: Consus Carbon Engineering
Zdecydowana większość przedsiębiorców, która decyduje się na policzenie śladu węglowego dla swoich produktów, wybiera metodę „od kołyski do bramy”. Sposób ten jest dużo dokładniejszy, daje też mniejsze ryzyko popełnienia błędu i pozwala zbadać wszystkie procesy, które realnie można sprawdzić. Licząc w zakresie „od kołyski do grobu”, należałoby przyjąć uśrednione wartości dla sytuacji, które mogą, ale nie muszą się wydarzyć. To daje dużą niepewność i zbyt szeroką granicę błędu.
Pierwszy krok
Policzenie śladu węglowego nie powinno być odbierane jako obowiązek, ale jako pierwszy krok do rozwoju biznesu na wielu płaszczyznach. Co ważne, narzędzie to może być stosowane w każdej branży. Nie ma w tym obszarze żadnych ograniczeń, a więc przedstawiciele wszystkich sektorów przemysłu mogą z niego korzystać.
Fot. na otwarcie www.morguefile.com, artykuł napisany na podstawie Wernicka M., Doświadczenie w metodyce liczenia Carbon Footprint w przedsiębiorstwach w Polsce, Kraków 2014.
