Szkoda w przestępczości środowiskowej. „Zielona kryminologia” kluczem do oceny wielkości szkody w prawie karnym?

Rok 2022 był kluczowy dla zmian w kodeksie karnym i kodeksie wykroczeń, zaostrzając przepisy penalizujące czyny popełniane przeciwko środowisku. O wadze przestępczości środowiskowej świadczy nowo powstały rodzaj kryminologii – „zielona kryminologia”¹. Zainteresowania tej dziedziny skupione są na czynach wyrządzających szkodę środowisku². Jednak nie każde takie działanie może zostać uznane za czyn zagrożony odpowiedzialnością na gruncie kodeksu karnego czy kodeksu wykroczeń. Na przykład wycinanie lasów mogłoby zostać uznane za „szkodę” dla środowiska, jednak takie działanie może nie podlegać odpowiedzialności karnej. Ważne jest zatem określenie, czym jest szkoda w przestępczości środowiskowej.

Jak określić wielkość szkody?

W przypadku większości przestępstw „szkodę” można określić za pomocą stopnia uszkodzenia czy wyrazić w pieniądzu. W przypadku szkody w środowisku nie ma łatwych do zastosowania kryteriów, ponieważ każda szkoda wyrządzona środowisku musi zostać oceniona w odniesieniu do konkretnego stanu faktycznego. Rozmiar wyrządzonej środowisku szkody można oceniać w odniesieniu do twierdzeń „zielonych kryminologów”.

Pojęcie szkody wyrządzonej środowisku

Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady³ wskazuje, że szkody wyrządzone środowisku naturalnemu obejmują szkody na powierzchni ziemi, w wodzie, na lądzie oraz w odniesieniu do chronionych gatunków i siedlisk przyrodniczych, wyrządzone przez składniki przenoszone drogą powietrzną. Samo pojęcie „szkody” oznacza mierzalną negatywną zmianę w zasobach naturalnych lub mierzalne osłabienie użyteczności zasobów naturalnych, które może ujawnić się bezpośrednio lub pośrednio.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 lipca 2019 r. w sprawie kryteriów oceny wystąpienia skody w środowisku (DzU poz. 1383) wskazuje, że są one rozumiane jako wywołana zmiana albo zmiana powodująca mierzalny skutek mający negatywny wpływ na wody, powierzchnie ziemi, gatunki chronione lub chronione siedliska przyrodnicze.

Rozdział XXII kodeksu karnego (przestępstwa przeciwko środowisku) przewiduje odpowiedzialność za zniszczenie „w znacznych rozmiarach” oraz za wyrządzenie „istotnej szkody”. Kodeks karny nie precyzuje, co te pojęcia oznaczają. Brakuje również uniwersalnego miernika, który wskazałby, jak interpretować te pojęcia w odniesieniu do konkretnych gatunków czy obszarów.

Szkoda w przestępczości środowiskowej – zniszczenie w znacznych rozmiarach?

Nie wszystkie przepisy karne dotyczące środowiska posługują się pojęciem szkody wprost. Jednak może być ono m.in. rozumiane jako „zniszczenie”⁴, które także może nastąpić w znacznych rozmiarach. Z uwagi na niemajątkowy charakter zniszczeń w środowisku, ich rozmiar należy oceniać w kontekście wielkości zniszczonego obszaru czy wielkości szkody dla danego gatunku⁵. Pojęcie „znacznego rozmiaru” było przedmiotem analizy Sądu Okręgowego w Gorzowie Wielkopolskim w wyroku z 9 kwietnia 2018 r. (sygn. akt IV Ka 127/18). W uzasadnieniu wyroku sąd, odnosząc się do ryb, wskazał, że „pojedyncze śnięcia” nie odpowiadają przesłance „znacznego rozmiaru” i nie mogą stanowić o umyślnym działaniu. Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim w wyroku z 31 marca 2016 r. (sygn. akt II K 49/15), uwzględniając opinie biegłych m.in. z zakresu dendrologii i terenów zieleni, wskazał, że usunięcie 979 drzew wzdłuż drogi powiatowej nie może zostać uznane za zniszczenie w świecie roślinnym o znacznych rozmiarach. Wycinka tych drzew nie była rozległym, trwałym zniszczeniem przyrody, o charakterze nieodwracalnym.

Znaczny rozmiar należy więc oceniać również przez pryzmat odwracalności wyrządzonej szkody.

Szczególny rodzaj szkody – szkoda istotna

Pojęcie „istotnej szkody” pojawia się wprost w art. 181 kodeksu karnego (t.j. DzU z 2022 r. poz. 1138, z późn. zm.). Uchwała Sądu Najwyższego z 29 stycznia 2004 r. (sygn. akt I KZP 38/03) określa, że pojęcie „istotnej szkody” nie może być oceniane przez jej znaczną wartość. Na niematerialny charakter szkody przyrodniczej zwrócił również uwagę Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim w ww. wyroku z 31 marca 2016 r. Sąd wskazał tam, że istotna szkoda jest ilościowo mniejsza niż szkoda w znacznych rozmiarach, a niekorzystny wpływ na ekosystem powinien być wyraźny. „Ocena istotności powinna uwzględniać nie wartość materialną, a przyrodniczą roślin, rzadkość ich występowania, czy wyjątkowość” – pogląd ten podzielił również Sąd Rejonowy w Giżycku w wyroku z 11 grudnia 2018 r. (sygn. akt V K 180/18).

Sąd Okręgowy w Bydgoszczy w wyroku z 6 sierpnia 2015 r. (sygn. akt IV Ka 440/15) stwierdził, że opinia biegłego ma znaczenie przy ocenie istotności szkody przyrodniczej. Równocześnie wskazał, że „trudno (…) uznać za nieistotne dla środowiska przyrodniczego już samo wycięcie około 300 drzew na obszarze kilku hektarów, a przecież zmiany w środowisku na tym się nie kończą”.

Szkoda w przestępczości środowiskowej – nie ma uniwersalnej miary istotności szkody

Nie ma jednak uniwersalnej metody miary istotności szkody i nie pozostaje nic innego, jak tylko analizowanie jej w konkretnym przypadku, z uwzględnieniem całości okoliczności sprawy. Nie ulega przy tym wątpliwości, że takich spraw będzie coraz więcej. Ostatnie zmiany w przepisach karnych oraz dotyczące organizacji państwowej inspekcji ochrony środowiska (m.in. tworzenie wydziałów zwalczania przestępczości środowiskowej) każą przypuszczać, że zagadnienia na styku prawa karnego i odpadowego będą zyskiwać na znaczeniu.

Źródła:

1. Potter Gary, What is green criminology? dostęp online: http://www.greencriminology.org/monthly/WhatIsGreenCriminology.pdf.
2. Drzazga Edyta, Nielegalny obrót dziką fauną w świetle zielonej kryminologii, dostęp online : https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/62150/drzazga_nielegalny_obrot_dzika_fauna_w_swietle_zielonej_kryminologii_2017.pdf?sequence=1&isAllowed=y
3. Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu (Dz. U. UE. L. z 2004 r. Nr 143, str. 56 z późn. zm.).
4. D. Gruszecka [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, red. J. Giezek, Warszawa 2021, art. 181.
5. G. Bogdan [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Część I. Komentarz do art. 117-211a , red. W. Wróbel, A. Zoll, Warszawa 2017, art. 181.

fot. na otwarcie sozosfera.pl (zdjęcie ilustracyjne)

Artykuł opublikowany w ramach współpracy z Kancelarią ORSO