Rozwój ESG: dyrektywa o sprawozdawczości dotyczącej zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw

Skrót ESG oznacza „środowisko, społeczeństwo i ład korporacyjny” (ang. environmental, social and governance) i odnosi się do trzech kluczowych czynników służących do pomiaru zrównoważonego i etycznego wpływu inwestycji w przedsiębiorstwo. Rozwój ESG ma swoje korzenie w społecznej odpowiedzialności biznesu, która stała się punktem wyjścia do przyjęcia przez firmy odpowiedzialności za ich wpływ na społeczeństwo.

Wzrost znaczenia inwestowania w podmioty o większej odpowiedzialności społecznej doprowadził do powstania zapotrzebowania na sposoby klasyfikacji spółek pod kątem ich wyników w zakresie ESG.

Rozwój ESG i raportowanie informacji niefinansowych

Unia Europejska, uznając, iż konieczne jest zobowiązanie przedsiębiorstw do określenia własnego wpływu na prawa człowieka i środowisko oraz usunięcia nieprawidłowości w całym łańcuchu wartości, podjęła stosowne kroki, w celu zapewnienia raportowania informacji niefinansowych. W efekcie przyjęta została Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (2014/95/UE) w sprawie ujawniania informacji niefinansowych i informacji na temat różnorodności przez niektóre duże jednostki oraz grupy (ang. Non-Financial Reporting Directive – NFRD), której postanowienia do polskiego porządku prawnego implementowane zostały ustawą o rachunkowości. Dotychczas Unia Europejska wdrażała założenia ESG także poprzez rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/852 w sprawie ustanowienia ram ułatwiających zrównoważone inwestycje (tzw. rozporządzenie o taksonomii). Jego celem jest zapewnienie jednolitego kwalifikowania zrównoważonej działalności gospodarczej, przy jednoczesnym zapewnieniu ochrony przed tzw. pseudoekologicznym marketingiem (ang. greenwashing).

Aby ujednolicić złożone wymogi sprawozdawcze wprowadzone w powyższych aktach, Komisja Europejska opublikowała 23 lutego br. wniosek dyrektywy w zakresie sprawozdawczości dotyczącej zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw (ang. Corporate Sustainability Reporting Directive– CSRD). Obecnie jest to dopiero projekt Komisji, który trafi do Parlamentu Europejskiego i Rady w toku zwykłej procedury ustawodawczej. Średni czas trwania takiej procedury wynosi ok. 18 miesięcy – w przypadku przyjęcia projektu po pierwszym czytaniu¹. W trakcie procesu legislacyjnego do projektu mogą zostać wprowadzone dalsze zmiany, jednak kierunek, który przyjęła Komisja, jest jasny już na tym etapie legislacyjnym. Po przyjęciu projektu dyrektywy państwa członkowskie Unii Europejskiej będą miały dwa lata na transpozycję przepisów do prawa krajowego.

Propozycja dyrektywy CSR i jej dwa podstawowe cele

Jak wskazuje Vera Jurova, wiceprzewodnicząca ds. wartości i przejrzystości Komisji Europejskiej, propozycja dyrektywy ma dwa podstawowe cele: „Po pierwsze, jest odpowiedzią na życzenia konsumentów, którzy nie chcą kupować produktów wytwarzanych z wykorzystaniem pracy przymusowej lub szkodzących środowisku. Po drugie, (…) [ma – przyp. DZP] pomóc przedsiębiorstwom, zapewniając im pewność prawa co do obowiązków na jednolitym rynku. Przepisy będą służyć propagowaniu europejskich wartości w łańcuchach wartości – w sposób sprawiedliwy i proporcjonalny”². Projekt CSRD, w porównaniu z dotychczasowymi aktami unijnymi wdrażającymi zasady ESG, rozszerza krąg podmiotów, które będą objęte obowiązkami należytej staranności. Ponadto proponuje bardziej szczegółowe i ustandaryzowane wymogi dotyczące informacji, które mają być publikowane przez spółki, a także poprawę ich dostępności dla zainteresowanych podmiotów.

Realizacja tych celów ma odbyć się poprzez nałożenie na przedsiębiorstwa obowiązku zachowania należytej staranności, opartego na identyfikowaniu, zapobieganiu, eliminowaniu, łagodzeniu i rozliczaniu niekorzystnego wpływu na prawa człowieka i środowisko w ramach własnej działalności, działalności spółek zależnych i ich łańcuchów wartości. Szczególnie istotnym elementem CSRD jest to, że nakazuje on ujawnianie planów przedsiębiorstw mających na celu zapewnienie, że ich model biznesowy i strategia są zgodne z przejściem na zrównoważoną gospodarkę oraz z planem ograniczenia globalnego ocieplenia. W tym celu CSRD przewiduje gromadzenie stosownych informacji do celów sprawozdawczości oraz wymaga ustanowienia odpowiednich procesów identyfikujących niekorzystne skutki działalności przedsiębiorstwa, zgodnie z obowiązkiem zachowania należytej staranności. W stosunku do niektórych przedsiębiorstw projekt CSRD ustanawia obowiązek prowadzenia w tym zakresie sprawozdawczości.

W praktyce oznacza to, że przedsiębiorstwa objęte zakresem CSRD zobowiązane będą do zachowania należytej staranności w zakresie praw człowieka i środowiska, poprzez m.in.:

• włączenie zasad należytej staranności do polityki przedsiębiorstwa oraz monitorowanie jej skuteczności;
• identyfikację rzeczywistych lub potencjalnych niekorzystnych oddziaływań;
• zapobieganie potencjalnym niekorzystnym oddziaływaniom i ich łagodzenie, a także wyeliminowanie ich skutków;
• ustanowienie i prowadzenie procedury rozpatrywania skarg;
• podawanie do publicznej wiadomości informacji na temat należytej staranności.

Przedsiębiorstwa objęte CSRD i rozwój ESG

Przepisy CSRD nie znajdą zastosowania do wszystkich przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku europejskim. Komisja Europejska wyszczególniła dwie grupy podmiotów, które mają zostać objęte projektowanymi przepisami. Pierwsza z nich obejmuje wszystkie spółki kapitałowe Unii Europejskiej, o znaczącym rozmiarze i mocy gospodarczej (zatrudniające powyżej 500 pracowników i o globalnych obrotach netto powyżej 150 mln euro). Do drugiej grupy należą natomiast spółki kapitałowe w zdefiniowanych sektorach o dużym oddziaływaniu, które nie spełniają kryteriów grupy pierwszej, ale zatrudniają powyżej 250 pracowników i mają globalne obroty netto przekraczające 40 mln euro. W przypadku tych przedsiębiorstw przepisy zaczną być jednak stosowane dwa lata później niż w przypadku przedsiębiorstw grupy pierwszej.

Małe i średnie przedsiębiorstwa nie zostały bezpośrednio objęte zakresem CSRD. Jak wskazuje uzasadnienie do projektu dyrektywy, dla małych i średnich przedsiębiorstw (…) „obciążenie finansowe i administracyjne związane z ustanowieniem i wdrożeniem procesu due diligence (należytej staranności – przyp. red.) byłoby stosunkowo duże”³. Jednakże będą one narażone na niektóre koszty ze względu na stosunki handlowe z przedsiębiorstwami objętymi CSRD, od których oczekuje się, że przeniosą oni wymagania dyrektywy na swoich dostawców. Wynika to z faktu, że projekt dyrektywy przewiduje jej zastosowanie do własnej działalności przedsiębiorstwa, jak również jego spółek zależnych i łańcuchów wartości – bezpośrednich i pośrednich kontrahentów biznesowych.

Co istotne, zakresem dyrektywy objęte zostaną także przedsiębiorstwa spoza UniiEuropejskiej, prowadzące działalność na jej terytorium, o obrocie odpowiadającym progom dla grupy 1 i 2. Jednakże w przypadku spółek spoza Unii Europejskiej obrót wliczany do progów objęcia ich CSRD stanowi jedynie obrót wygenerowany w Unii Europejskiej. W przypadku przedsiębiorstw unijnych obroty te mogą być generowane na całym świecie.

Polityka należytej staranności

Przedsiębiorstwa objęte zakresem CSRD będą zobowiązane do wprowadzenia zasad należytej staranności do wszystkich swoich polityki korporacyjnych oraz do ustanowienia polityki należytej staranności. Polityka ta powinna zawierać opis podejścia firmy, w tym w perspektywie długoterminowej, do badania due diligence, kodeks postępowania opisujący reguły i zasady, którymi powinni kierować się pracownicy firmy i spółek zależnych, oraz opis procesów wdrożonych w celu zapewnienia należytej staranności, w tym środków podjętych dla weryfikacji zgodności z kodeksem postępowania i rozszerzenia jego zastosowania na trwałe stosunki handlowe. Polityka ta powinna być aktualizowana co roku.

Ponadto konieczne będzie prowadzenie przez przedsiębiorstwa okresowych ocen własnych działań i środków, a także działań spółek zależnych oraz, w przypadku gdy są one związane z łańcuchami wartości, środków stosowanych w ramach trwałych stosunków handlowych, w celu monitorowania skuteczności identyfikacji, zapobiegania, łagodzenia, eliminowania i minimalizowania zakresu niekorzystnego wpływu na prawa człowieka i środowisko. Oceny takie opierać będą się, w stosownych przypadkach, na wskaźnikach jakościowych i ilościowych. Zgodnie z treścią dyrektywy, przeprowadzanie takich ocen powinno mieć miejsce co najmniej raz na 12 miesięcy oraz zawsze wtedy, gdy istnieją uzasadnione podstawy, że może pojawić się nowe znaczące ryzyko wystąpienia tych niekorzystnych skutków. Wyniki tych ocen powinny natomiast wpływać na aktualizację polityki przedsiębiorstwa.

Rozwój ESG – identyfikacja i łagodzenie niekorzystnego wpływu na środowisko

Zgodnie z CSRD, przedsiębiorstwa objęte zakresem tej dyrektywy zobowiązane będą do podejmowania odpowiednich środków w celu zapobiegania lub, jeżeli zapobieganie nie jest możliwe lub nie jest możliwe w trybie natychmiastowym, odpowiedniego łagodzenia potencjalnych negatywnych skutków dla praw człowieka i środowiska, które zostały lub powinny zostać zidentyfikowane w toku badań due diligence. Dyrektywa przewiduje katalog działań, których podjęcie będzie konieczne w celu mitygacji takich wpływów. Należą do nich m.in.:

• opracowanie i wdrożenie planu działań prewencyjnych,
• uzyskanie od partnerów biznesowych, z którymi firma ma bezpośrednie relacje biznesowe, gwarancji umownych, że zapewnią oni zgodność z kodeksem postępowania firmy oraz, w razie potrzeby, z planem działań prewencyjnych,
• dokonywanie niezbędnych inwestycji w procesy zarządzania lub produkcji oraz infrastrukturę.

W przypadku wystąpienia wpływów na środowisko bądź prawa człowieka, którym nie można było zapobiec ani odpowiednio ich złagodzić za pomocą wskazanych powyżej środków, przedsiębiorstwo jest zobowiązane do powstrzymania się od nawiązywania nowych lub rozszerzania istniejących stosunków z partnerami biznesowymi, których dotyczy oddziaływanie, oraz, jeżeli prawo regulujące stosunki między nimi do tego uprawnia, do tymczasowego zawieszenia bądź zakończenia stosunków handlowych z danym przedsiębiorstwem.

Procedura skarg

W świetle przepisów CSRD, przedsiębiorstwa będą zobowiązane umożliwić wyszczególnionym podmiotom składanie skarg – w przypadku uzasadnionych obaw dotyczących rzeczywistych lub potencjalnych negatywnych skutków dla praw człowieka i negatywnego wpływu na środowisko, w odniesieniu do ich własnej działalności czy działalności ich spółek zależnych. Skargi te mogą być składane przez osoby, które są dotknięte niekorzystnym wpływem lub mają uzasadnione podstawy, aby sądzić, że mogą być takim wpływem dotknięte, związki zawodowe i innych przedstawicieli pracowników oraz organizacje społeczne.

Organy nadzorujące

Stosownie do postanowień zawartych w CSRD, państwa członkowskie będą nadzorowały, czy przedsiębiorstwa przestrzegają swoich zobowiązań w zakresie należytej staranności. W tym celu wyznaczą one organ administracyjny, zapewniający skuteczne egzekwowanie przepisów. Zgodnie z zaproponowanymi przepisami, wyznaczony może zostać jeden lub więcej organów krajowych o charakterze publicznym. Co istotne, organy te muszą pozostawać niezależne od spółek objętych zakresem niniejszej dyrektywy lub innych interesów rynkowych oraz być wolne od potencjalnego konfliktu interesów. Państwa członkowskie zobowiązane są do zapewniania, zgodnie z danym prawem krajowym, finansowania właściwych organów, jak również do zagwarantowania uprawnienia wskazanych organów do przeprowadzania dochodzeń z własnej inicjatywy lub na podstawie skarg lub uzasadnionych obaw zgłoszonych na podstawie niniejszej dyrektywy. W przypadku istnienia właściwych organów na mocy odrębnych przepisów sektorowych, państwa członkowskie mogłyby wskazać te organy jako odpowiedzialne za stosowanie dyrektywy CSRD w obszarach ich kompetencji. Mogą one również wyznaczyć organy odpowiedzialne za nadzór nad przedsiębiorstwami finansowymi objętymi CSRD również jako organy nadzoru do celów przewidzianych omawianą dyrektywą.

Poza wprowadzeniem organów krajowych na poziomie państw członkowskich, zgodnie z CSRD, mając na uwadze konieczność zapewnienia spójnego stosowania i egzekwowania przepisów krajowych przyjętych na mocy prawa unijnego, krajowe organy nadzorcze powinny ze sobą współpracować i koordynować swoje działania. By umożliwić funkcjonowanie europejskich zależności między organami nadzoru, Komisja Europejska w tym celu utworzy Europejską Sieć Organów Nadzoru (ang. European Network of Supervisory Authorities), która na szczeblu europejskim będzie zapewniała koordynację działań organów krajowych oraz umożliwi wymianę wiedzy i doświadczenia, jak również wzajemną pomoc. Ponadto Komisja Europejska może również zaprosić agencje unijne dysponujące odpowiednią wiedzą specjalistyczną w dziedzinach objętych CSRD do przystąpienia do Europejskiej Sieci Organów Nadzoru.

Rozwój ESG i możliwe sankcje

Celem zapewnienia skutecznego egzekwowania postanowień dyrektywy CSRD, na państwa członkowskie nałożono obowiązek ustanowienia sankcji za naruszenie krajowych środków wdrażających. By taki system był skuteczny, sankcje administracyjne nakładane przez krajowe organy powinny obejmować również sankcje pieniężne. W sytuacji, gdy system prawny danego państwa członkowskiego nie przewiduje takowych sankcji administracyjnych, wskazanych w CSRD, przewidziano procedurę, w której sankcja byłaby inicjowana przez właściwy organ nadzorczy, a następnie nakładana przez organ sądowy. Decyzja o nałożeniu sankcji – w tym również w zakresie określenia jej charakteru i dotkliwości – poprzedzona zostanie oceną i ewentualnym uwzględnieniem wysiłków poczynionych przez przedsiębiorstwo, mających na celu dostosowanie się do wszelkich działań naprawczych, wymaganych od niego przez organ nadzorczy, jak również współpracy z innymi podmiotami na rynku, w celu przeciwdziałania niekorzystnym skutkom w łańcuchach wartości. CSRD nie precyzuje wysokości możliwych sankcji finansowych, jednakże wskazuje, że będzie ona uzależniona od obrotu przedsiębiorstwa. Można zatem spodziewać się, że – z uwagi na istotne zaniepokojenie na szczeblu unijnym kwestiami środowiskowymi – wysokość sankcji finansowych, nakładanych na przedsiębiorstwa, będzie znaczna.

Na gruncie prac nad dyrektywą wskazywano, że szczególnie ważne jest umożliwienie ofiarom uzyskania odszkodowania za szkody⁴. W związku z tym postanowienia CSRD mają zapewnić również osobom poszkodowanym możliwość pociągania firm do odpowiedzialności. Oznacza to, że poszkodowani będą mieli możliwość wnoszenia roszczeń z tytułu odpowiedzialności cywilnej do właściwych sądów krajowych. Taka odpowiedzialność cywilna dotyczyć będzie własnej działalności przedsiębiorstw oraz ich spółek zależnych i nawiązanych stosunków handlowych, z którymi przedsiębiorstwo współpracuje regularnie i często, w przypadku gdy szkoda mogła zostać zidentyfikowana, a także można było jej zapobiec lub ją złagodzić, stosując odpowiednie środki należytej staranności.

By rozwój ESG był efektywny nie można koncentrować się tylko na pierwszym ogniwie łańcucha dostaw

Zauważa się, że wiele przedsiębiorstw wdraża stosowne korporacyjne narzędzia zrównoważonego rozwoju pomimo iż nie jest do tego jeszcze prawnie zobligowana. Jak wskazano w raporcie „Study on due diligence requirements through the supply chain”⁵ z 2020 r., jedna trzecia respondentów z firm ze wszystkich sektorów stwierdziła, że ich podmioty podejmują działania w tym zakresie, biorąc pod uwagę wpływ na środowisko. Jednakże – choć działania takie są, w ocenie instytucji unijnych, godne szacunku i ogólnego uznania – zgodnie z przeprowadzonymi badaniami odnotowywana jest tendencja do koncentrowania się na pierwszym etapie łańcucha dostaw, podczas gdy – co do zasady – szkody w zakresie ochrony środowiska występują częściej na dalszym etapie. To z kolei wpływa na nierówny i powolny postęp.

Wdrożenie przepisów uregulowanych w CSRD ma nieść za sobą niewymierne korzyści zarówno dla społeczeństwa, jak i dla samych przedsiębiorców. Wśród pozytywnych skutków po stronie obywateli wskazuje się m.in. zwiększenie świadomości, zarówno w zakresie wpływu produktów, które pozostają w obrocie, jak i świadczonych na ich rzecz usług. Co więcej, jako wysoce prawdopodobny wskazuje się efekt utwierdzenia obywateli, że nie są oni osamotnieni w swoich wysiłkach dążenia do skutecznej ochrony środowiska, ale również stosowne starania podejmowane są po stronie przedsiębiorców.

Rozwój ESG w poszczególnych krajach wyklucza z nich polskich przedsiębiorców

Wdrożenie wspólnych i jasnych zasad dotyczących należytej staranności w zakresie zrównoważonego rozwoju dla przedsiębiorstw działających na rynku unijnym skutkować będzie zapobieganiem fragmentaryzacji prawa. Już teraz część państw członkowskich podjęła inicjatywy skutkujące wdrożeniem przepisów krajowych w zakresie raportowania. Brak jednolitych przepisów skutkuje w praktyce wykluczeniem polskich przedsiębiorstw na tych rynkach jako niespełniających wymogów i niepewnością prawną co do regulacji prawnych w danym kraju. Ponadto, wśród innych znaczących korzyści dla przedsiębiorstw w efekcie przyjęcia przepisów CSRD, wskazać można spełnienie oczekiwania inwestorów, coraz częściej kładących nacisk na spełnianie wymogów przejrzystości, wzmocnienie zarządzania ryzykiem oraz spełnienie oczekiwań konsumentów.

W celu wdrożenia przepisów dyrektywy CSRD do polskiego porządku prawnego, konieczna będzie m.in. nowelizacja przepisów ustawy o rachunkowości, a także Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 29 marca 2018 r. w sprawie informacji bieżących i okresowych przekazywanych przez emitentów papierów wartościowych oraz warunków uznawania za równoważne informacji wymaganych przepisami prawa państwa niebędącego państwem członkowskim.

Źródła:

1. https://www.europarl.europa.eu/cmsdata/198024/activity-report-2014-2019_en.pdf
2. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/ip_22_1145
3. https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/1_1_183885_prop_dir_susta_en.pdf
4. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/qanda_22_1146
5. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/8ba0a8fd-4c83-11ea-b8b7-01aa75ed71a1/language-en

fot. sozosfera.pl (zdjęcie ilustracyjne)

Artykuł został opublikowany w ramach współpracy z Kancelarią Domański Zakrzewski Palinka