Z początkiem 2025 r. zaczynają obowiązywać nowe przepisy unijne (EUDR), dzięki którym zmniejszyć się ma negatywny wpływ, jaki na stan lasów na świecie ma konsumpcja niektórych towarów i produktów. Jest to duży krok w staraniach podejmowanych na rzecz ochrony środowiska naturalnego. Jednak zrobienie go wiąże się z licznymi obowiązkami po stronie podmiotów gospodarczych, których zakres pozostaje nie do końca jasny. Niniejszy artykuł ma przybliżyć zakres tych obowiązków, a także rozwiać przynajmniej część wątpliwości, jakie budzi nowe rozporządzenie, szczególnie tych dotyczących produktów objętych nowymi przepisami.
Rozporządzenie EUDR – nowe przepisy w skrócie
29 czerwca 2023 r. weszło w życie nowe Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/1115 z dnia 31 maja 2023 r. w sprawie udostępniania na rynku unijnym i wywozu z Unii niektórych towarów i produktów związanych z wylesianiem i degradacją lasów oraz uchylenia rozporządzenia (UE) nr 995/2010. zwane EUDR, Od angielskiego brzmienia skróconej nazwy rozporządzenia, czyli: the EU Deforestation Regulation ten akt prawny jest określany skrótem EUDR. Wspomniane rozporządzenie ma przyczynić się do zmniejszenia wpływu konsumpcji w Unii Europejskiej na wylesianie oraz degradację lasów. Rozporządzenie to nakłada na podmioty działające na rynku nowe, liczne obowiązki. W największym stopniu dotkną one podmioty, których działalność gospodarcza wymaga wykorzystania w jakikolwiek sposób soi, kakao, drewna, bydła, kauczuku oraz kawy. Sformułowanie „w jakikolwiek sposób”nie zostało użyte przypadkowo. Nowe regulacje obejmują bowiem nie tylko wspomniane towary (które zostały wskazane jako przyczyniające się do wylesiania w największym stopniu, na podstawie czego zidentyfikowana została potrzeba obwarowania ich konsumpcji dodatkowymi wymaganiami), ale również produkty, które zostały wyprodukowane z ich wykorzystaniem (i których problematyka została podjęta szerzej w dalszej części artykułu).
Z uwagi na trudny język, jakim napisane jest EUDR w niniejszym artykule podjęto starania , by unikać cytowania przepisów, ale czasem było to konieczne. W celu zachowania spójności terminologicznej autorzy posługują się pojęciami „podmiotu” oraz „podmiotu handlowego”. Zostały one zdefiniowane w EUDR, a ich znaczenie w pewnym stopniu odbiega od powszechnego rozumienia tych terminów. Stosownie do art. 2 pkt 18, przez „podmiot”należy rozumieć „każdą osobę fizyczną lub prawną, która w ramach działalności handlowej wprowadza odnośne produkty do obrotu lub je wywozi”.
Natomiast „podmiot handlowy” zdefiniowany został w art. 2 pkt 17 i oznacza „każdą osobę w łańcuchu dostaw inną niż podmiot, która w ramach działalności handlowej udostępnia odnośne produkty na rynku”.
Kiedy mamy do czynienia z „odnośnym produktem”?
W kwestii przedmiotowego zakresu EUDR kluczowe znaczenie mają dwa pojęcia:
- Zdefiniowany w art. 2 pkt 1 EUDR „odnośny towar”, czyli „bydło, kakao, palma olejowa, soja, kauczuk i drewno”, oraz
- zdefiniowany w art. 2 pkt 2 EUDR odnośny produkt, czyli „produkty wymienione w załączniku I, które zawierają odnośne towary, były nimi karmione lub zostały wytworzone przy ich użyciu”.
W celu objaśnienia, czy mamy do czynienia z „odnośnym produktem”czy nie, należy podkreślić warunek konieczny, jakim jest wymienienie produktu w załączniku I do rozporządzenia. Bez tego załącznika wymaganiami przewidzianymi w Rozporządzeniu 2023/1115 objęte zostałyby praktycznie wszystkie produkty dostępne na rynku. Jednak przy takim sposobie uregulowania tej kwestii zakres przedmiotowy Rozporządzenia 2023/1115 został znacząco ograniczony – np. udostępnianie na rynku (czyli, stosownie do definicji zawartej w art. 2 pkt 18 Rozporządzenia 2023/1115, „każde odpłatne lub nieodpłatne dostarczanie odnośnego produktu do celów dystrybucji, konsumpcji lub używania na rynku unijnym w ramach działalności handlowej”) mięsa z kurczaka karmionego soją (co stanowi powszechną praktykę) nie będzie wymagało spełnienia obowiązków przewidzianych w Rozporządzeniu 2023/1115, ponieważ mięso z kurczaka nie zostało wymienione wśród „odnośnych produktów” pochodzących z „odnośnego towaru”, jakim jest soja. Dodatkowe zawężenie zakresu przedmiotowego Rozporządzenia 2023/1115 możliwe jest dzięki uwagom zawartym w Nomenklaturze Scalonej. Dobrym przykładem jest „odnośny produkt” o kodzie 1806, czyli czekolada i pozostałe przetwory spożywcze zawierające kakao. Stosując jedynie załącznik I do Rozporządzenia 2023/1115 i interpretując go dosłownie, mielibyśmy do czynienia z sytuacją, w której praktycznie wszystkie produkty zawierające kakao objęte zostają wymaganiami wynikającymi z Rozporządzenia 2023/1115, prowadząc do załamania na rynku słodyczy. Tymczasem we wspomnianych uwagach spotykamy się z wyłączeniem kilku grup produktów z kategorii czekolady i pozostałych produktów spożywczych zawierających kakao. Wyłączenie obejmuje chociażby lody jadalne (również te zawierające kakao) o kodzie 2105 oraz wyroby ciastkarsko-piekarnicze zaliczone do produktów o kodzie 1905.
Podczas dokonywania oceny, czy mamy do czynienia z „odnośnym produktem”czy też nie, pomocne będzie zwrócenie uwagi na to, czy przed kodem, do którego przypisane zostały określone „odnośne produkty”znajduje się skrót „ex”. Pochodzi on od słowa extract ioznacza, że produkt opisany w załączniku jest „wyciągiem” ze wszystkich produktów, które można zaklasyfikować do danego kodu HS (kody celne – przyp. red.). Na przykład kod 9401 może obejmować siedzenia wykonane z surowców innych niż drewno, ale tylko drewniane siedzenia podlegają wymogom Rozporządzenia 2023/1115.
Jak powinien wyglądać wdrożony system należytej staranności?
Mechanizmem, który ma zapewnić, że wszystkie „odnośne produkty”i „odnośne towary”wprowadzane do obrotu(czyli, zgodnie z definicją zawartą w art. 2 pkt 16 Rozporządzenia 2023/1115, „udostępnione na rynku unijnym po raz pierwszy”) lub udostępniane na rynku są zgodne z przepisami jest system należytej staranności. W założeniu system ten ma obejmować trzy elementy: wymogi informacyjne, ocenę ryzyka oraz środki zmniejszające ryzyko, uzupełnione obowiązkami sprawozdawczymi. omawiane rozporządzenie, w art. 12, określa system należytej staranności jako „zestaw procedur i środków, wprowadzany i aktualizowany aby zapewnić zgodność odnośnych produktów”. To, jak dokładnie powinny wyglądać wspomniane procedury i środki nie zostało sprecyzowane w EUDR, natomiast pewnych wskazówek dostarcza opublikowany w grudniu 2023 r. dokument FAQ Komisji Europejskiej.
W dokumencie tym, w odpowiedzi na pytanie nr 51 Komisja Europejska opisała trzy etapy, które powinien uwzględniać wdrożony system należytej staranności.
Po pierwsze, „podmioty”oraz „podmioty handlowe”niebędące małymi i średnimi przedsiębiorcami (MŚP) muszą zgromadzić informacje, dane i dokumenty określone w art. 9 EUDR. Są to m.in. geolokalizacja, kraj produkcji, oraz ilość „odnośnych produktów”. W przypadku, gdy „podmiot”lub „podmiot handlowy”nie mają możliwości zgromadzenia wymaganych informacji muszą powtrzymać się od „wprowadzenia do obrotu”lub „udostępnienia na rynku” „odnośnych produktów”.
Po drugie, zgromadzone informacje należy wprowadzić do części systemu należytej staranności służącej ocenie ryzyka w celu weryfikacji i oceny stopnia ryzyka „wprowadzenia do obrotu”lub „udostępnienia na rynku”produktów. Analizy zgromadzonych informacji należy dokonać w oparciu o kryteria opisane w art. 10 EUDR. Wśród tych kryteriów są m.in. obecność lasów w kraju produkcji lub części tego kraju, powszechność wylesiania lub degradacji lasów w kraju produkcji lub części tego kraju.
Po trzecie, w wyniku dokonania działań opisanych w dwóch poprzednich krokach stwierdzono, że ryzyko, iż „odnośne produkty”są niezgodne z wymogami jest większe niż żadne lub znikome, „podmiot”lub „podmiot handlowy”niebędący MŚP musi podjąć i udokumentować środki (lub procedury), mające na celu zmniejszenie ryzyka do poziomu zerowego lub znikomego. Przykłady elementów takich działań zostały przedstawione w art. 11 EUDR. Obejmują one m.in. prowadzenie niezależnych badań lub audytów, lub żądanie dodatkowych dokumentów, które następnie muszą być ocenione, z wzięciem pod uwagę aspektów mogących negatywnie wpłynąć na ich wiarygodność, chociażby poziomu korupcji występującego w kraju produkcji.
Jeśli mimo przeprowadzenia procesu należytej staranności ryzyko „wprowadzenia do obrotu” lub „udostępnienia na rynku” „odnośnych towarów”lub „odnośnych produktów”nie może być określone jako zerowe lub znikome, należy się powstrzymać od „wprowadzenia do obrotu”lub „udostępnienia na rynku”.
Gromadzenie danych – geolokalizacja w ramach EUDR
Geolokalizacja, to położenie geograficzne działki opisane za pomocą współrzędnych szerokości i długości geograficznej(pełna definicja znajduje się w art. 2 pkt 28 EUDR). Geolokalizacja została wymieniona wśród informacji, danych i dokumentów, które „podmioty”oraz „podmioty handlowe”niebędące MŚP muszą gromadzić i przechowywać, w celu zapewnienia, że „odnośne towary”i „odnośne produkty”nie zostały wyprodukowane ze szkodą dla lasów. Geolokalizacja przede wszystkim umożliwia weryfikację za pomocą zdjęć satelitarnych tego, czy na działkach na których wyprodukowane zostały „odnośne towary”w istocie nie doszło do wylesiania.
Znaczenie geolokalizacji podkreśla bezwzględność wymogu jej gromadzenia. Każda partia „odnośnego towaru”musi być możliwa do prześledzenia aż do działki, na której została wyprodukowana. Dodatkowo, w przypadku bydła, muszą być to wszystkie działki przez które bydło „przeszło” zanim powiązane z nim „odnośne produkty”trafiły na rynek, czyli działki, na których zwierzęta były wypasane, ubijane i trzymane. Co istotne, jeśli w transporcie lub podczas przechowania dojdzie do wymieszania „odnośnych towarów”, co do których został spełniony wymóg gromadzenia geolokalizacji z takimi, które pochodzą ze „sprawdzonych źródeł”, całość transportowanych towarów uznawana jest za niezgodną z przepisami, a więc nie może być udostępniona na rynku unijnym.
W odpowiedzi zawartej w dokumencie FAQ Komisja Europejska uspokaja, że nie jest to wymóg niemożliwy do spełnienia. System ten jest już bowiem wykorzystywany przez liczne organizacje pozarządowe zajmujące się problemem wylesiania. Nowością w tym zakresie jest zatem, większa niż dotychczas, skala. To, co należy mieć jednak na względzie przed podjęciem decyzji o nawiązaniu współpracy z organizacjami pozarządowymi, to, że zgodnie z najnowszymi badaniami1 żaden z systemów certyfikacji nie jest w pełni zgodny z wymogami EUDR. Oznacza to, iż metody wypracowane przez podmioty certyfikujące mogą stanowić pewne wsparcie w zapewnianiu zgodności z przepisami, ale samo uzyskanie certyfikatu od tych organizacji nie zwalnia z konieczności podjęcia wskazanych w Rozporządzeniu 2023/1115 działań na rzecz zapewnienia, że „odnośne towary”i „odnośne produkty”nie przyczyniły się do wylesiania i degradacji lasów.
EUDR w praktyce
Nikt nie kwestionuje, że dostosowanie działalności przedsiębiorców do wejścia w życie kluczowych przepisów EUDR będzie dużym wyzwaniem. Niestety, podjęcie przygotowań jest co najmniej utrudnione z powodu braku dostępu do istotnych informacji, nie tylko na poziomie unijnym, ale też krajowym.
Przede wszystkim, Komisja Europejska jeszcze nie opublikowała listy – rankingu państw wysokiego i niskiego ryzyka. Sprowadzanie „odnośnych towarów”z krajów niskiego ryzyka umożliwia stosowanie uproszczonej należytej staranności, która sprowadza się do przeprowadzania oceny mającej wykazać, że wszystkie „odnośne towary”i „odnośne produkty”wyprodukowano w krajach lub ich częściach, które sklasyfikowano jako kraje o niskim ryzyku, oraz do gromadzenia informacji wskazanych w art. 9 EUDR. Umożliwienie stosowania uproszczonej należytej staranności zdecydowanie stanowi ułatwienie dla przedsiębiorców. Jednak dostosowanie łańcucha dostaw tak, aby zapewnić pochodzenie „odnośnych towarów”i „odnośnych produktów”z krajów niskiego ryzyka pozostaje niemożliwe do momentu opublikowania rankingu, co z kolei ma nastąpić w bliskiej, ale nieokreślonej przyszłości. Dodatkowo, art. 29 ust. 2 EUDR stanowi, że wykaz jest publikowany w drodze aktów wykonawczych, zgodnie z procedurą sprawdzającą, oraz poddawany przeglądowi i aktualizowany tak często, jak to konieczne. Oznacza to, że nie zostały wyznaczone żadne ramy czasowe obowiązywania wykazu, a więc nie można wykluczyć ryzyka, że jego opublikowanie będzie, co prawda, oznaczać stabilność, ale tymczasową, bo nie sposób określić częstotliwości jego aktualizacji.
Dotyczy to także systemu informacyjnego, który ma być uruchomiony do 30 grudnia 2024 r. Komisja Europejska niedawno opublikowała dodatkowe informacje na temat systemu, których dotychczasowy brak słusznie budził niepokój przedsiębiorców. Zgodnie z publikacją, instrukcje użytkowania udostępnione zostaną we wrześniu 2024 r. Sesje szkoleniowe organizowane wspólnie z organami państw członkowskich będą odbywać się w październiku 2024 r. Natomiast rejestracja w systemie możliwa będzie w listopadzie 2024 r. System, zgodnie z planem, ruszy w grudniu.
Kolejnym problemem jest „właściwy organ”wskazany przez Polskę, a właściwie jego brak. Państwa członkowskie na wskazanie organu odpowiedzialnego za weryfikację tego, czy obowiązki wynikające z EUDR są wypełniane miały czas do 31 grudnia 2023 r. Polska nie wskazała organu w terminie, a co więcej, nie wiadomo kiedy to nastąpi.
Pewne zaniepokojenie może budzić także brak polskich przepisów, regulujących chociażby kwestię sankcji za naruszenia przepisów EUDR. W art. 25 ust. 2 EUDR przedstawiony został katalog kar, zawierający m.in. konfiskatę „odnośnych produktów”niezgodnych z przepisami EUDR od „podmiotu” lub „podmiotu handlowego” i konfiskatę dochodów uzyskanych z transakcji obejmujących niezgodne z przepisami produkty. Co istotne, katalog ten stanowi minimum kar – każde państwo członkowskie może do niego dodać swoje własne, skuteczne, proporcjonalne i odstraszające sankcje. Tym samym, do momentu uchwalenia odpowiednich aktów prawnych przez polskiego prawodawcę nie można w pełni określić, co grozi za uchybienie przepisom EUDR.
Źródło:
- Luiz Henrique Elias Cosimo, Mauro Masiero, Aynur Mammadova, Davide Pettenella “Voluntary sustainability standards to cope with the new European Union regulation on deforestation-free products: A gap analysis, Forest Policy and Economics”, Volume 164, 2024, 103235, ISSN 1389-9341
fot. sozosfera.pl (zdjęcie ilustracyjne)
Artykuł został opublikowany w ramach współpracy z Kancelarią Domański Zakrzewski Palinka
