Tytuł artykułu jest wyzwaniem w zakresie podejścia i próby odpowiedzi na zadane w nim pytanie. W jego ramach należy zwrócić uwagę na trzy elementy. Po pierwsze, uwaga jest skierowana na polskie instalacje do sortowania odpadów komunalnych. Po drugie, interesującą kwestią jest ich poziom technologiczny, a po trzecie, punktem, z którego patrzymy na instalacje, jest ich zdolność do przygotowania odpadów do recyklingu. Celem tego artykułu jest nie tylko spojrzenie na „dzisiejszy” technologiczny poziom polskich instalacji. W tekście chodzi również o przyszłość i możliwość kreowania ich stanu „jutrzejszego”. Jaki zatem jest aktualny poziom technologiczny polskich instalacji do sortowania odpadów komunalnych w zakresie przygotowania odpadów do recyklingu? Jakie czynniki będą decydować o poziomie technologicznym tych instalacji w przyszłości?
Zapraszamy do zapoznania się z cyklem artykułów nt. „W jakim kierunku powinna zmierzać modernizacja sortowni odpadów komunalnych w kontekście wymaganych poziomów odzysku, systemu kaucyjnego i ROP?”. Część pierwsza poświęcona prawu i polityce odpadowej jest dostępna tutaj. Z częścią drugą dotyczącą uwarunkowań ekonomicznych i rynkowych można zapoznać się w tym miejscu, a z trzecią częścią o technologii i efektywności na tej stronie. Zapraszamy do lektury!
Instalacje kluczowymi elementami systemu gospodarki odpadami
W serii artykułów zatytułowanej „W jakim kierunku powinna zmierzać modernizacja sortowni odpadów komunalnych w kontekście wymaganych poziomów odzysku, systemu kaucyjnego i ROP?” zostały wskazane cele gospodarki odpadami, uwarunkowania ich realizacji oraz zależności i mechanizmy przenikające prawo i politykę odpadową, czynniki ekonomiczne, rynkowe oraz technologię i efektywność inwestycji, jak również funkcjonowanie instalacji do sortowania odpadów komunalnych. Z analiz tych można wyodrębnić najważniejsze zależności, w przestrzeni których poszukiwana jest charakterystyka technologicznego poziomu polskich instalacji do sortowania odpadów w kontekście przygotowania odpadów do recyklingu.
Prawo i polityka odpadowa wyznaczają cele i zasady gospodarki odpadami. Cele określone w dyrektywach unijnych implementowane są do polskich ustaw. Państwo polskie przekazuje obowiązki na gminy, a gminy przerzucają je na przedsiębiorstwa, na których z kolei w dużej mierze w praktyce spoczywa ciężar edukacji społeczeństwa, zbierania odpadów oraz odpowiedzialność za osiągnięcie poziomów recyklingu. Rynek, którego zasady działania normują regulacje prawne, określa ekonomiczne warunki realizacji celów gospodarki odpadami. Decyduje on też o opłacalności ekonomicznej inwestycji i funkcjonowania podmiotów i instalacji. Jednak ani prawo, ani rynek same w sobie nie są w stanie zapewnić realizacji celów. Dlatego w centrum uwagi i punktem, z którego patrzymy na problematykę opisaną w niniejszym artykule są instalacje do sortowania odpadów komunalnych. W instalacjach, którymi są powiązane technologicznie stacjonarne urządzenia przeznaczone do przetwarzania odpadów komunalnych, w tym przypadku – do ich sortowania, każdego dnia zachodzą realne procesy decydujące o przygotowaniu odpadów do recyklingu. Sercem instalacji jest technologia, która jest metodą prowadzenia procesu sortowania odpadów. Na technologii koncentruje się ciężar rzeczywistej realizacji celów gospodarki odpadami. Od niej zależą realne, codzienne efekty ekologiczne, osiągane odzyski, bilans produktów i pozostałości po procesie sortowania, jak również efekty ekonomiczne. Instalacje do sortowania odpadów komunalnych są zatem istotnym i zarazem kluczowym elementem systemu gospodarki odpadami.
Instalacje są również przedmiotem inwestycji, a wagą tych inwestycji są nie tylko nakłady ekonomiczne, ale również czas na ich przygotowanie i czas, w którym instalacje te będą eksploatowane. To również przestrzeń, miejsce, zagospodarowanie terenu podporządkowane i dostosowane do instalacji, które raz wykonane czy dostosowane jest trudne do zmiany i będzie warunkowało przyszłe jej funkcjonowanie i dalsze inwestycje.
Poprzez odpowiednie inwestycje, polegające na budowie lub modernizacji instalacji do sortowania odpadów komunalnych, budowany jest system gospodarki odpadami na kolejne lata. To właśnie ten system będzie wpływać na realizację celów ekologicznych. Z tego też powodu instalacje do sortowania odpadów komunalnych powinny być w centrum prowadzonej polityki odpadowej, zarówno w szerokim aspekcie wsparcia procesów inwestycyjnych (finansowanie, procedury inwestycyjne), jak i pod kątem zapewnienia stabilnych – przede wszystkim prawnych i ekonomicznych – warunków ich funkcjonowania i rozwoju (rola i znaczenie finansowania z systemu ROP – rozszerzonej odpowiedzialności producenta).
Selektywnie zbierane tworzywa i odpady zmieszane – wciąż aktualne wyzwania dla procesów sortowania
Po wprowadzeniu w 2013 r. obowiązku segregacji odpadów, w lipcu 2017 r. system ten został ujednolicony w ramach całego kraju. Od tego czasu, z punktu widzenia procesu sortowania odpadów, możemy wyróżnić dwa najważniejsze i najbardziej wymagające strumienie odpadów komunalnych. Są to: zbierane selektywnie odpady tworzyw sztucznych, odbierane również jako zmieszane odpady opakowaniowe oraz odpady zmieszane. W ciągu ostatnich 10 lat, ilość zbieranych i dostarczanych do przetwarzania selektywnie zbieranych odpadów znacząco wzrosła. Jednak nie nadążył za nią odpowiedni rozwój infrastruktury technologicznej, tj. instalacji do sortowania.
Instytut Ochrony Środowiska (IOŚ) w raporcie z 9 sierpnia 2024 r. pt. „Sprawozdania marszałków województw z realizacji zadań z zakresu gospodarowania odpadami komunalnymi w 2022 r.”wskazuje, że ilość selektywnie zbieranych tworzyw sztucznych i metali wyniosła w 2022 r. 636,1 tys. Mg, a zmieszanych odpadów opakowaniowych – 572,9 tys. Mg, w których selektywnie zbierane tworzywa stanowią ok. 33%. Zatem łącznie roczną ilość selektywnie zbieranych tworzyw można szacować na ok. 825 tys. Mg.
Z technologicznego punktu widzenia, zbierane selektywnie odpady tworzyw sztucznych charakteryzują się niską gęstością, dużą objętością i wysokim udziałem mieszaniny różnych cennych frakcji surowcowych. Strumień ten ma ważny wymiar ekonomiczny: utracone wskutek braku sortowania i odzysku frakcje surowcowe generują wysoki koszt dalszego zagospodarowania, z kolei surowce odzyskane z tego strumienia okazują się znaczącym źródłem przychodu. W skutecznym, efektywnym procesie sortowania należy zatem upatrywać podwójnej szansy: ekologicznej – wzrostu poziomu odzysku i skierowania do recyklingu tworzyw sztucznych oraz ekonomicznej – zwiększenia wartości odzyskiwanych surowców i ograniczenia kosztów zagospodarowania frakcji kalorycznej.
Pomimo znaczącego wzrostu ilości odpadów zbieranych selektywnie, ilość zbieranych odpadów zmieszanych (niesegregowanych) wciąż jest znacząca. Według danych IOŚ stanowi ona 56,1% wytworzonych odpadów komunalnych, co daje ilość 7.622 tys. Mg w 2022 r. Odpady zmieszane, w porównaniu do odpadów zbieranych selektywnie, charakteryzują się wysoką gęstością. Cechą tego strumienia jest także niski udział (na poziomie 5-10%) możliwej do odzysku mieszaniny frakcji surowcowych, które nadają się do odzysku i przygotowania do recyklingu. Jednak, dzięki dużemu strumieniowi, odpady zmieszane zawierają znaczny potencjał ilościowy zróżnicowanych frakcji surowcowych. Dla lepszego zobrazowania warto posłużyć się przykładem pewnego dużego miasta. Do zakładu obsługującego miejscowość dostarczane są odpady zmieszane w ilości 100 tys. Mg/rok. Istnieje możliwość odzysku z tego strumienia frakcji surowcowych na poziomie 10%. Zakład ów przyjmuje również selektywnie zbierane tworzywa w ilości 20 tys. Mg/rok z możliwością odzysku surowców na poziomie 50%. Przy takich założeniach odzysk frakcji surowcowych z odpadów zmieszanych będzie na poziomie 10 tys. Mg/rok (100 tys. x 10%), czyli w wysokości podobnej do odzysku możliwego ze strumienia selektywnie zbieranych tworzyw (20 tys. x 50%).
Cele w zakresie odzysku i przygotowania do recyklingu
Nadrzędnym celem procesów przetwarzania odpadów, wyznaczonym przez unijne i krajowe przepisy prawne, jest maksymalny odzysk frakcji surowcowych i przygotowanie odpadów do recyklingu. W perspektywie lat 2025-2035 konieczne będzie zwiększanie wskaźnika przygotowania do ponownego użycia i recyklingu odpadów komunalnych z 55% w 2025 r., do 60% w 2030 r. i 65% w 2035 r. Z kolei do końca 2025 r. co najmniej 65%, a do końca 2030 r. co najmniej 70% wagowo wszystkich odpadów opakowaniowych ma zostać poddanych recyklingowi.
Oznacza to, że dla selektywnie zbieranych tworzyw sztucznych i odpadów zmieszanych konieczne są skuteczne procesy sortowania umożliwiające odzysk z tych strumieni frakcji surowcowych na maksymalnym możliwym poziomie.
W jaki sposób określić poziom technologiczny instalacji do sortowania odpadów?
Czym jest i od czego zależy technologiczny poziom instalacji do sortowania? Spróbujmy go zdefiniować w możliwie prosty i praktyczny sposób. Poziom technologiczny instalacji do sortowania odpadów komunalnych to miara ich zaawansowania technologicznego, która odzwierciedla zdolność do skutecznego przetwarzania wymaganych strumieni i odpowiadających im ilości odpadów. Innymi słowy, wg tak przyjętej definicji, poziom technologiczny instalacji do sortowania odpadów będzie zależny od ilości takich instalacji, które zapewnią skuteczne sortowanie wymaganych strumieni odpadów. Zaawansowana technologicznie instalacja to taka, która:
1. jest dostosowana do strumieni odpadów, które ma przetwarzać,
2. posiada dostosowaną do potrzeb przepustowość,
3. zapewnia wysoki poziom odzysku frakcji surowcowych,
4. zapewnia rozsortowanie frakcji surowcowych na wiele frakcji materiałowych,
5. charakteryzuje się wysoką jakością wykonania i zapewnia trwałe jej użytkowanie,
6. daje możliwość rozbudowy w zależności od zmieniających się potrzeb i wymagań w przyszłości.
Jest to sześć wymiarów skuteczności technologicznej (więcej w artykule „W jakim kierunku powinna zmierzać modernizacja sortowni odpadów komunalnych w kontekście wymaganych poziomów odzysku, systemu kaucyjnego i ROP? Cz. 3. Technologia i efektywność”).
Na potrzeby tego artykułu, interesować nas będą instalacje do sortowania odpadów zmieszanych i selektywnie zbieranych tworzyw sztucznych. W szczególności ważne będą: ich przepustowość, zdolność do osiągania wysokich poziomów odzysku frakcji surowcowych, umożliwienie wymaganego rozsortowania surowców, tj. skuteczne wydzielenie takich frakcji materiałowych jak: PET z podziałem na kolory (transparentny, zielony, niebieski, mix), PET tacka, HDPE, PP, PS, wielomateriałowe kartoniki po napojach, folia PE transparentna, folia PE kolorowa, papier, karton, metale żelazne, metale nieżelazne (łącznie ok. 15 frakcji surowcowych).
Oczywiście, każda z instalacji jest inna, dostosowana do indywidualnych potrzeb i uwarunkowań. Dlatego rozpatrując proces technologiczny, średniej skali zaawansowana technologicznie sortownia o przepustowości ok. 5-6 Mg/h selektywnie zbieranych tworzyw (lub równoważnie ok. 20 Mg/h zmieszanych odpadów komunalnych) oraz wysokiej skuteczności, powinna zapewniać procesy: rozrywania worków, kontroli strumienia odpadów podawanego do sortowania, przesiewanie (odsianie frakcji drobnej, wydzielenie średniej i nadsitowej), separację optyczną (min. 6-7 separatorów optycznych), separację balistyczną, separację metali żelaznych i metali nieżelaznych, doczyszczanie frakcji surowcowych oraz prasowanie.
Ile zaawansowanych technologiczne sortowni jest potrzebnych w Polsce?
W tabeli 82 uchwalonego w czerwcu 2023 r. „Krajowego planu gospodarki odpadami 2028” (KPGO) autorzy tego dokumentu dla brakujących mocy przerobowych, które wynoszą 4 mln Mg/rok określili zapotrzebowanie na budowę do 2028 r. 200 nowych instalacji do zautomatyzowanego sortowania selektywnie zbieranych odpadów papieru, tworzyw sztucznych, odpadów wielomateriałowych i metali o przepustowości każdej 20.000 Mg/rok. Zgodnie z planem, w kolejnych latach (2029-2034) powinno zostać wybudowanych kolejnych 30 takich sortowni i uzupełnienie mocy przerobowych do 4,6 mln Mg/rok.
Można by poprzestać na danych zawartych w KPGO, gdyby nie rozbieżności danych, na które powołuje się plan (4 mln Mg/rok selektywnie zbieranych odpadów), z tymi pochodzącymi ze sprawozdań marszałków województw, a które przytacza IOŚ. Z danych tego Instytutu wynika, że sumaryczna ilość selektywnie zbieranego papieru, tworzyw sztucznych i zmieszanych odpadów opakowaniowych wynosi 1,9 mln Mg/rok, a nie 4 mln Mg/rok, jak podaje KPGO. Przy takim założeniu w Polsce potrzebnych byłoby 100, a nie 200 zaawansowanych technologicznie instalacji do sortowania odpadów zbieranych selektywnie o przepustowości 20 tys. Mg/rok. W kontekście tych przytoczonych danych nasuwa się pytanie o podstawy przygotowywania i prowadzenia polityki odpadowej w Polsce, ponieważ błędne lub nieaktualne założenia i dane w przygotowaniu takiej polityki mogą przekładać się na późniejsze błędne decyzje w jej realizacji i wydatkowaniu środków publicznych.
Jeśli z kolei oprzemy się na przytoczonych powyżej rocznych strumieniach odpadów, wg danych IOŚ, i uwzględnimy technologię dla przeciętnej wielkości instalacji, która jest niezbędna dla zapewnienia skutecznego sortowania odpadów, to możliwe staje się obliczenie liczby instalacji potrzebnych dla przetworzenia zmieszanych odpadów komunalnych oraz selektywnie zbieranych tworzyw.
Jeżeli roczna ilość zmieszanych (niesegregowanych) odpadów komunalnych – wg danych IOŚ – (za 2022 r.) wynosi ok. 7610 tys. Mg i przyjmiemy przeciętną przepustowość zaawansowanej technologicznie instalacji do sortowania na poziomie 70 tys. Mg/rok, to liczba wymaganych zaawansowanych instalacji dla przetworzenia rocznego strumienia zmieszanych odpadów komunalnych w Polsce wyniesie: 7622 tys. Mg/rok : 70 tys. Mg/rok = 109 instalacji.
Jeżeli z kolei roczna ilość zbieranych selektywnie tworzyw sztucznych, wg danych IOŚ (za 2022 r.), wynosi ok. 825 tys. Mg, to przy zakładanej przeciętnej przepustowości zaawansowanej technologicznie instalacji do sortowania na poziomie 20 tys. Mg/rok, liczba wymaganych instalacji dla przetworzenia rocznego strumienia tworzyw sztucznych i zmieszanych odpadów opakowaniowych w Polsce wynosi: 825 tys. Mg/rok : 20 tys. Mg/rok = 41 instalacji.
Zatem łącznie, dla zapewnienia skutecznego sortowania odpadów komunalnych zmieszanych oraz selektywnie zbieranych tworzyw sztucznych, potrzebnych jest co najmniej 150 średniej wielkości zaawansowanych instalacji do sortowania, o przepustowości ok. 20 Mg/h dla odpadów zmieszanych i ok. 6 Mg/h dla zbieranych selektywnie tworzyw.
Przeprowadzone obliczenia wymagają jednak komentarza. Bowiem służą one jedynie wstępnemu oszacowaniu potrzeb dotyczących instalacji do sortowania odpadów w Polsce. Zostały one przeprowadzone wyłącznie jako obliczenia wg wartości średnich, przy założeniu, że każda instalacja jest taka sama, o takiej samej przepustowości i konfiguracji oraz przy założeniu, że w osobnych instalacjach przetwarzane są odpady zmieszane, a w osobnych zbierane selektywnie odpady tworzyw sztucznych. W obliczeniach pominięto selektywnie zbierany papier, który z technologicznego punktu widzenia powinien być potraktowany osobno. Uwarunkowania indywidualne i rzeczywistość są jednak znacznie bardziej złożone i różnią się od przyjętych uproszczonych założeń. Dlatego przy formułowaniu wniosków na podstawie takiej analizy należy uwzględnić przyjęte założenia oraz jej ograniczenia. Tego rodzaju analiza służy jedynie określeniu stopnia zapotrzebowania na instalacje do sortowania odpadów komunalnych i nie należy się nią kierować w uwarunkowaniach dotyczących konkretnych zakładów i planowanych dla nich inwestycji.
Jaki jest poziom technologiczny polskich instalacji do sortowania odpadów komunalnych?
W celu identyfikacji i określenia liczby funkcjonujących w Polsce najbardziej zaawansowanych technologicznie sortowni odpadów komunalnych, wyposażonych w co najmniej sześć separatorów optycznych, przeprowadzono analizę technologiczną 80 instalacji do sortowania odpadów komunalnych wybudowanych przez różnych wykonawców. Nie była to próbka reprezentatywna, ale cechą analizowanej próbki było to, że znalazły się w niej najbardziej zaawansowane technologicznie instalacje do sortowania odpadów Polsce. W wyniku analizy zidentyfikowano 32 sortownie, wyposażone w co najmniej sześć separatorów optycznych, umożliwiające skuteczne sortowanie odpadów.
Większość spośród najbardziej zaawansowanych technologicznie instalacji to sortownie wielofunkcyjne. Są one przygotowane do przetwarzania zarówno odpadów zbieranych selektywnie, jak i odpadów zmieszanych. To instalacje bardzo zróżnicowane, a wiele z nich jest bardzo zaawansowanych technologicznie. Jeżeli zatem mamy w Polsce 32 zaawansowane sortownie, spełniające kryteria skutecznego sortowania odpadów, a oszacowane zapotrzebowanie wynosi 150 takich instalacji, to technologiczny poziom polskich instalacji do sortowania odpadów komunalnych z punktu widzenia przygotowania odpadów do recyklingu można określić następująco: 32 (istniejące zaawansowane instalacje) : 150 (zapotrzebowanie na zaawansowane instalacje) = ok. 20%. Oczywiście, w tak uproszczonej analizie mogły wkraść się błędy. Jakieś instalacje nie zostały uwzględnione w liczbie 32, a być może mianownik wskaźnika również nie został prawidłowo określony itd. Przyjmując jednak skalę błędu na poziomie 50%, można już z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że poziom technologiczny polskich instalacji do skutecznego, zaawansowanego technologicznie sortowania odpadów komunalnych w kontekście przygotowania ich do recyklingu jest obecnie na poziomie ok. 20-30% w stosunku do występujących potrzeb.
Trzeba jednak jeszcze raz podkreślić, że w interpretacji tego wskaźnika należy być precyzyjnym i pamiętać o tym, że jest to analiza uproszczona z przyjętym kryterium oceny, którymi są zdefiniowane w tym artykule zaawansowane technologicznie instalacje do sortowania odpadów. Poziom 20-30% obliczonego wskaźnika oznacza, że potrzeby związane z sortowaniem i przygotowaniem odpadów komunalnych do recyklingu znacznie przewyższają aktualne możliwości technologiczne. Występuje zatem znaczący deficyt infrastruktury technologicznej lub poziomu jej zaawansowania oraz odpowiadające mu potrzeby inwestycyjne, które obejmują konieczność budowy nowych instalacji, jak również rozbudowy i doposażenia sortowni już istniejących.
Jednocześnie taki poziom zaawansowania technologicznego infrastruktury do sortowania odpadów komunalnych w Polsce jest szansą na rozwój i uzupełnienie luki inwestycyjnej. Z punktu widzenia polityki odpadowej jest to obszar, który można kształtować, a który będzie przekładać się na uzyskiwanie wyższych poziomów odzysku i przygotowania odpadów do recyklingu. Jest to zarazem kompleksowy kierunek podnoszenia poziomu polskich instalacji i rozbudowy systemu ukierunkowany na odzysk i przygotowanie do recyklingu pełnego spektrum frakcji materiałowych, a nie kilku najcenniejszych.
Jakie czynniki będą decydować o technologicznym poziomie instalacji i przygotowaniu odpadów do recyklingu w najbliższej przyszłości?
Odpowiadając na pytanie jakie czynniki będą decydować o technologicznym poziomie instalacji i przygotowaniu odpadów do recyklingu w najbliższej przyszłości można wyróżnić sześć istotnych elementów.
1. Środki z ROP skierowane do instalacji
Od stycznia 2025 r. prawdopodobnie wprowadzony zostanie w Polsce system kaucyjny. Dla instalacji oznaczać będzie on znaczący spadek najcenniejszych frakcji materiałowych, tj. opakowań PET i puszki aluminiowej w strukturze odpadów dostarczanych do sortowania. Z ekonomicznego punktu widzenia spowoduje to znaczący spadek efektywności funkcjonowania instalacji i pogorszenie warunków inwestycyjnych. Aby umożliwić realizację rosnących celów gospodarki odpadami (coraz wyższe poziomy odzysku i przygotowania odpadów do recyklingu) konieczne będzie wdrożenie mechanizmu, który przywróci opłacalność, zapewni stabilność pracy instalacji i da motywację odzysku każdej tony frakcji surowcowej.
Czeski system ROP, po pierwsze, promuje już samo przyjęcie selektywnie zbieranych odpadów. Dla tworzyw sztucznych dopłata za przyjęcie do przetwarzania wynosi w 2024 r. 1100 Kč/t (ok. 190 zł). Po drugie, instalacje motywowane są do odzysku każdej tony surowców, a wysokość dopłaty zależy od rodzaju surowca i struktury wysortowanych produktów. Na przykład dopłata do każdej tony wydzielonego PET wynosi 3600 Kč/t (ok. 630 zł), a do każdej tony wydzielonej folii kolorowej 13000 Kč/t (ok. 2250 zł) w przypadku, gdy udział wydzielonej folii w strukturze produktów jest mniejszy niż 10% albo 8800 Kč/t (ok. 1540 zł) w przypadku, gdy udział wydzielonej folii w strukturze produktów jest większy niż 10%. Takie różnicowanie dopłat ma motywować instalacje nie tylko do odzysku każdej kolejnej tony surowca, ale też do zwiększania różnorodności produktów, czyli wydzielania szerokiego spektrum surowców. Trzeci mechanizm dopłat promuje z kolei wytwarzanie paliwa RDF z pozostałości po sortowaniu w wysokości 2400 Kč/t (ok. 420 zł), ale pod warunkiem osiągnięcia na instalacji odzysku frakcji surowcowych na poziomie min. 42%, a po wprowadzeniu systemu kaucyjnego – pod warunkiem osiągnięcia poziomu odzysku frakcji surowcowych przewyższającego 25%. Warto odnotować, że Czesi wpierw wprowadzili w życie system ROP, który już funkcjonuje i wspiera system gospodarki odpadami tego kraju. System ten jest spójny z warunkami skuteczności technologicznej oraz motywuje do poszukiwania rozwiązań dostosowanych do potrzeb, zapewniających możliwie największą przepustowość instalacji, jak największy poziom odzysku i rozsortowania frakcji surowcowych. System kaucyjny w Czechach, podobnie jak w Polsce, ma zacząć obowiązywać od stycznia 2025 r., ale dyskusje nad jego wprowadzeniem wciąż trwają. W Polsce na odwrót – system kaucyjny został już wprowadzony do porządku prawnego na podstawie ustawy z 13 lipca 2023 r., ale rozwiązań dotyczących funkcjonowania ROP wciąż brak i nie wiadomo kiedy i na jakich zasadach zostaną wprowadzone.
2. Pobudzenie sektora prywatnego i finansowanie inwestycji
Polska posiada duże możliwości rozwoju sektora prywatnego, który jest zainteresowany inwestowaniem w infrastrukturę technologiczną. Przedsiębiorstwa prywatne funkcjonują jednak inaczej niż spółki o kapitale publicznym, które zorientowane są na zaspokajanie zbiorowych potrzeb mieszkańców i finansowane są w większości ze środków publicznych oraz, jak do tej pory, miały też ułatwioną ścieżkę pozyskiwania dofinansowania na realizację projektów inwestycyjnych. Sektor prywatny również ma możliwość realizacji polityki gospodarki odpadami, ale jego filozofia działania opiera się na budowaniu wartości ekonomicznej i przede wszystkim polega na finansowaniu własnym oraz komercyjnym. Żeby jeszcze bardziej aktywować sektor prywatny, konieczne jest otwarcie możliwości ubiegania się o dofinansowanie do projektów inwestycyjnych, a dodatkowo zapewnienie stabilności i opłacalności działania, co jest możliwe z jednej strony poprzez motywujący do realizacji polityki odpadowej, a jednocześnie tworzący stabilność i warunki opłacalności system ROP, jak np. ten wdrożony w Republice Czeskiej. Stabilności warunków działania, w tym warunków rynkowych, dla realizacji celów oraz swoich funkcji potrzebują zarówno podmioty sektora prywatnego, jak i publicznego.
3. Uproszczenie procedur inwestycyjnych
Trudno o skuteczną realizację polityki odpadowej i przyśpieszenie inwestycji, jeśli np. czas wydawania decyzji środowiskowej wynosi średnio 1-2 lata, a jest to dopiero początkowy etap inwestycji. Wcześniej trzeba dysponować terenem, opracować koncepcję technologiczną i zagospodarowania terenu. Z kolei po wydaniu decyzji środowiskowej następuje oczekiwanie na finansowanie. Później potrzebny jest czas na projektowanie, wybór wykonawców, budowę zakładu i jego technologiczne wyposażenie. Następnym krokiem jest uzyskanie wymaganych decyzji na użytkowanie, w tym pozwolenie zintegrowane, na wydanie którego również trzeba czekać średnio 1-2 lata. Łącznie inwestycję trwającą 5 lat od rozpoczęcia jej przygotowania do uruchomienia trzeba uznać za sprawnie przygotowaną i poprowadzoną.
Do tego dochodzą inne aspekty, np. szczegółowość, która jest wymagana już na etapie decyzji środowiskowej, a dotycząca: opisów i konfiguracji technologii, identyfikacji kodów odpadów, masy odpadów przyjętych i wytworzonych oraz pełnego bilansu odpadów. Wymóg takiej szczegółowości przedstawienia projektu we wniosku o uzyskanie decyzji środowiskowej pojawia się na kilka lat przed rozpoczęciem użytkowania instalacji technologicznej. Tymczasem zmieniają się uwarunkowania, strumienie odpadów, ich morfologia, ale też technologia, a wraz z nimi również obliczenia. Inwestor pozostaje jednak związany zbyt szczegółowymi zapisami decyzji, które stają się barierą w późniejszym dostosowaniu czy zoptymalizowaniu rozwiązań technologicznych. Uproszczenie procedur inwestycyjnych i usprawnienie wydawania decyzji administracyjnych to kolejny niezbędny warunek przyśpieszenia rozwoju i podniesienia poziomu technologicznego instalacji w przygotowaniu odpadów do recyklingu.
4. Relacje państwa z branżą odpadową oraz wsparcie dla gmin i instalacji
Czwarty warunek to poprawa jakości polityki odpadowej. Jak pisał kiedyś twórca naukowego nurtu zarządzania, Peter Drucker: „Jeżeli nie możesz czegoś zmierzyć, nie możesz tego poprawić”. Efektywna i skuteczna polityka odpadowa może być budowana tylko w oparciu o wiedzę i fakty, wynikające z diagnozy stanu, badania potrzeb, problemów, ale też oczekiwań gmin i instalacji w odniesieniu do celów gospodarki odpadami. W kontekście tego być może trzeba zweryfikować zapisy KPGO. Dalej, nie można mówić o efektywnej realizacji polityki odpadowej kiedy brakuje spotkania i rozmowy tych, którzy politykę przygotowują i uchwalają oraz tych, którzy są odpowiedzialni za jej realizację. Spotkania otwartego na słuchanie, które jest twórcze i prowadzi do wypracowania efektywnych rozwiązań, a nie polega na przekonywaniu do z góry przygotowanej tezy.
Gminy i przedsiębiorstwa – odpowiedzialne za odbieranie odpadów i eksploatację instalacji potrzebują realnego wsparcia ukierunkowanego na realizację celów gospodarki odpadami. O ile w większych miastach powstają osobne wydziały i komórki, które są merytorycznie przygotowane i odpowiadają za gospodarkę odpadami, tak mniejsze miasta i gminy nie posiadają wystarczającego potencjału kadrowego, a sprawami tymi, w tym przygotowaniem inwestycji, nierzadko zajmują się osobiście burmistrzowie czy wójtowie gmin. Służby gminne nie zawsze posiadają dostateczną wiedzę w zakresie gospodarki odpadami. Dlatego konieczne jest ich merytoryczne systemowe wsparcie, przygotowanie wytycznych, bazy dobrych praktyk itp. To również jest element zarządzania i realizacji polityki odpadowej. Tak, jak instalacje są kluczowym elementem systemu gospodarki odpadami i wymagają stabilnych warunków funkcjonowania i rozwoju, tak gminy, jako kolejny, wyższy szczebel systemu, na który scedowane są obowiązki realizacji celów gospodarki odpadami, wymagają koncentracji uwagi i wsparcia ze strony państwa.
5. Ekoprojektowanie
W strumieniu tworzyw sztucznych dostarczanych do sortowania, znajduje się ok. 30-60% odpadów, które nie mogą być odzyskane i skierowane do recyklingu z dwóch powodów. Po pierwsze, z uwagi na zawarte w strumieniu odpadów zanieczyszczenia, które nie mają charakteru tworzyw sztucznych, a ich zawartość wynika z niewłaściwej segregacji odpadów przez mieszkańców. Drugą grupą są frakcje surowcowe, które nie nadają się do skierowania do recyklingu z uwagi na skład materiałowy, wielomateriałowość czy też kolor, np. termokurczliwe etykiety PCV, mieszanie materiałów w ramach pojedynczego opakowania (np. tworzywo z aluminium, papier z tworzywem, papier z tworzywem i aluminium itd.), niestandardowe kolory PET itp. Udział drugiej grupy odpadów można szacować na kilkanaście procent w strumieniu tworzyw dostarczanych do sortowania. W ekoprojektowaniu tkwi zatem potencjał zwiększenia udziału opakowań, które można odzyskać i skierować do recyklingu. Poprawa jakości opakowań, prowadząca do zwiększenia potencjału odzysku frakcji surowcowych zawartych w odpadach, nie będzie miała wpływu na technologię sortowania odpadów, co oznacza, że ekoprojektowanie nie powinno spowodować konieczności zmian układów technologicznych, a efektem będzie nie tylko wzrost poziomu odzysku odpadów do recyklingu, ale również poprawa czystości wysortowanych materiałów.
6. Wsparcie rozwoju sektora recyklingu
Przedsiębiorstwa sektora recyklingu są odbiorcami i reprezentują stronę popytową na rynku frakcji surowcowych wydzielonych w instalacjach do sortowania odpadów komunalnych. Przykładem jest rynek folii wydzielonej w sortowni. Jeżeli firma recyklingowa dysponuje linią manualną przygotowania folii do procesów recyklingu, to na rynku będzie poszukiwała tylko folii najlepszej jakości, wydzielonej w procesie sortowania odpadów komunalnych, tzn. folii dużych wymiarów (>300/340 mm), prostej w wysortowaniu i o wysokiej czystości. Z uwagi na dostępny manualny proces doczyszczania folii przed procesami recyklingu, przyjęcie folii drobnej (o granulacji np. 80-340 mm) o zawartości zanieczyszczeń ok. 30% spowodowałoby utrudnienie procesu jej doczyszczania: zmniejszona przepustowość doczyszczania, wymagana wyższa skuteczność procesu, a w rezultacie niższa opłacalność. Folia drobna jest zatem mniej atrakcyjnym towarem dla recyklerów. Jeżeli zawartość zanieczyszczeń w folii wynosi 30%, to w tym strumieniu wciąż znajduje się 70% surowca (folii). Jeżeli na skutek powyżej przedstawionych okoliczności nie trafi ona do recyklingu, to w rezultacie zostanie skierowana do zagospodarowania jako frakcja wysokokaloryczna. Recykling folii frakcji drobnej (80-340 mm) jest możliwy, ale wymaga wcześniejszego procesu doczyszczania, który z uwagi na ograniczenia rozwiązań manualnych wymaga procesu automatyzacji, a zatem nakładów inwestycyjnych na budowę odpowiednich instalacji. Wsparcie rozwoju sektora recyklingu, np. folii drobnej spowodowałoby wzrost poziomu recyklingu odpadów, wzrost popytu na folię drobną wydzielaną w sortowniach odpadów komunalnych i w rezultacie – wzrost poziomu odzysku i poprawę warunków ekonomicznych instalacji do sortowania odpadów komunalnych.
Instalacje w środowisku systemów gminnych
Chociaż uwaga w niniejszym artykule została skoncentrowana na instalacjach do sortowania odpadów komunalnych, to funkcjonują one w środowisku systemów gminnych. To gminy są odpowiedzialne za gospodarowanie odpadami komunalnymi na swoim terenie. Odpowiadają też za realizację celów gospodarki odpadami, w tym osiąganie coraz wyższych poziomów przygotowania do ponownego użycia i recyklingu odpadów komunalnych. Podczas wspomnianej już konferencji IOŚ pt. „Zrównoważone opakowania z tworzyw sztucznych: od produkcji do recyklingu”, która odbyła się 25 czerwca 2024 r. w Warszawie, zostały zaprezentowane dane dotyczące poziomu recyklingu odpadów z tworzyw sztucznych w Polsce, który za 2021 r. wyniósł ponad 49%, a za 2022 r. ponad 45%. Są to poziomy, które, przy obecnym stanie rozwoju infrastruktury technologicznej, również świadczą o skuteczności systemów gminnych.
Na mapie Polski można wskazać przykłady wielu miast i gmin, gdzie mądre decyzje i zaangażowanie odpowiedzialnych osób pozwoliły krok po kroku zbudować infrastrukturę do przetwarzania odpadów komunalnych w ramach systemów gminnych, ukierunkowaną na realizację celów gospodarki odpadami i dostosowaną do potrzeb lokalnych. Są to np.: Białystok, Bydgoszcz, Gdańsk i Kraków, a także sporo mniejszych: Bielsko-Biała, Chojnice, Działdowo, Ełk, Gniezno, Janczyce, Kalisz, Krosno, Olszowa, Radom, Sierzno, Słajsino, Słupsk, Radomsko, Sosnowiec, Tychy, Włocławek i zapewne wiele innych.
Ważne, żeby w spektrum aktualnego spojrzenia na system gospodarki odpadami dostrzegać realne potrzeby systemów gminnych i instalacji, a nowymi rozwiązaniami wspomagać je i uzupełniać. Jeżeli system gospodarki odpadami po wprowadzeniu zmian ma osiągać lepsze efekty, to zmiany wprowadzane do systemu nie mogą destabilizować tego systemu w jego fundamentach. W Unii Europejskiej zasada pomocniczości jest jedną z fundamentalnych zasad działania. Zgodnie z tą zasadą wyższy szczebel organizacji (systemu) powinien wspierać działanie niższego szczebla, a zatem w systemie gospodarki odpadami: gminy powinny wspierać instalacje, a Państwo Polskie – gminy w realizacji stawianych im wymagań.
Ważne jest również, żeby w podejmowaniu decyzji opierać się na rzetelnych danych i kierować się zasadą efektywności, a początkiem tego jest poznanie i oszacowanie efektów oraz nakładów działania, decyzji czy też wprowadzanych zmian, przede wszystkim systemowych.
Artykuł został przygotowany po konferencji zorganizowanej przez Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy na temat: „Zrównoważone opakowania z tworzyw sztucznych: od produkcji do recyklingu”, która odbyła się w Warszawie 25 czerwca 2024 r. i stanowi tekstową wersję przedstawionej przez autora prezentacji na temat: „Technologiczny poziom polskich instalacji do sortowania odpadów komunalnych w przygotowaniu ich do recyklingu, dziś i jutro”.
fot. 6 x sozosfera.pl (zdjęcia ilustracyjne)
