Rozwiązania stosowane w walce ze smogiem

Wydaje się, że problematyka ochrony powietrza wciąż nie zajmuje należnego jej miejsca w hierarchii życia społecznego. Jakość powietrza nadal bowiem pozostawia wiele do życzenia. Pomimo tego że oddychamy trującymi substancjami, często bagatelizujemy ten problem. Cząsteczek zanieczyszczeń nie jesteśmy jednak w stanie dostrzec. Czy mamy jednak – w tym wypadku – prawo stwierdzić: „co z oczu, to z serca”? Badacze wskazują, że „jedną z największych plag naszej epoki jest zanieczyszczenie powietrza, ze względu nie tylko na jego wpływ na zmiany klimatyczne, ale także na zdrowie publiczne i indywidualne w wyniku rosnącej zachorowalności i śmiertelności”¹. Należy jednocześnie podkreślić, że nadmierna śmiertelność, wywołana oddziaływaniem smogu, często stanowiła przełomowy moment w walce z tym zjawiskiem. Odzwierciedleniem tego mogą być przypadki nadmiernej śmiertelności, odnotowane w Londynie w 1952 r.^{2, 3}, czy w amerykańskim Donorze w Pensylwanii w 1948 r.². Oba te – jakże tragiczne – wydarzenia stanowiły swego rodzaju kamień milowy w prowadzeniu badań nad zanieczyszczeniami powietrza oraz w tworzeniu prawodawstwa odnoszącego się do problematyki ochrony powietrza w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii². W kontekście przedmiotowych rozważań, szczególnie cenne wydają się zaprezentowane – w dalszej części artykułu – zaimplementowane rozwiązania, które przyczyniły się do rzeczywistej walki ze smogiem. Na potrzeby artykułu termin „smog” używany będzie jako synonim zanieczyszczenia powietrza pochodzącego głównie z tzw. niskiej emisji związanej z ogrzewaniem i transportem. Warto w tym miejscu wspomnieć także, że tekst, choć dotyczy ograniczania zanieczyszczenia powietrza, koncentruje się głównie na roli roślinności i na działaniach podejmowanych w tym zakresie.

Korytarze wietrzenia i roślinność w walce ze smogiem

W przypadku miasta Czandigarh (Indie) pomocą w walce ze smogiem okazała się analiza „miejskiego wietrzenia” oraz wpływu wiatrów lokalnych na wymianę mas powietrza. Podmuchy górskiego wiatru powodują szybkie rozpraszanie się cząstek stałych i dymu zawieszonych w powietrzu nad miastem^{4, 5}. Walka ze smogiem przyjęła – w stolicy Hiszpanii – formę modyfikacji infrastruktury drogowej. Z przeprojektowaniem 24 arterii komunikacyjnych immamentnie wiążą się zmiany w organizacji ruchu, a także system kar przewidziany w sytuacji nieprzestrzegania przepisów. W Krakowie powzięto natomiast kroki w celu zwiększenia udziału zieleni miejskiej poprzez opracowanie planu zagospodarowania przestrzennego bulwarów Wisły, które pełnią funkcję głównego korytarza miejskiego przewietrzania oraz miejsca rekreacji^{5, 6}. Należy tutaj podkreślić, że rośliny posiadają zdolność do „pobierania” z powietrza„zanieczyszczających gazów, takich jak dwutlenek azotu, tlenek i dwutlenek węgla oraz ozon, dodatkowo również pyłów zawieszonych”⁷, co wiąże się z rosnącym zainteresowaniem akcjami społecznymi, wykorzystującymi w walce ze smogiem roślinność. Przykładem tego typu działań są chociażby – propagowane przez władze stolicy Małopolski – akcje rozdawania roślin doniczkowych czy sadzenia drzew^{5, 6}.

Obecność drzew przyczynia się do zmniejszenia stężenia pyłu zawieszonego

Również władze Waszyngtonu upatrują w roślinności swego rodzaju remedium na problem zanieczyszczonego powietrza, o czym – w opinii autorki niniejszej tezy – świadczyć może ich zainteresowanie szacunkami „Zakresu obecnych i przyszłych drzew ulicznych, aby uczynić powietrze zdrowszym”⁸, opracowanym przez organizację Nature Conservancy wraz z autorami współpracującymi. Naukowcy stworzyli trzy scenariusze (określone przez przymiotniki: niski, średni i wysoki) opisujące zakres redukcji temperatury oraz stężenia stałych cząstek, które, jak wykazano, zapewniają drzewa⁸. Badacze dokonali również krytycznego przeglądu literatury przedmiotu, które doprowadziło ich do wniosku, że obecność drzew w pobliżu ludzkich domostw przyczynia się do znacznego zmniejszenia stężenia PM⁸. Wykazano ponadto, że istniejący – w 245 miastach poddanych badaniu – zasób drzew ulicznych zapewnia:

• redukcję PM2,5 o 10 μg/m³ dla średnio 1,3 mln osób (scenariusz niski do wysokiego zakres: 0,0 do 6,1),
• redukcję o co najmniej 5 μg/m³ dla średnio 10,2 mln osób (scenariusz niski do wysokiego zakres: 1,0 do 15,4),
• redukcję o co najmniej 1 μg/m³ dla średnio 52,1 mln osób (scenariusz niski do wysokiego zakres: 23,8 do 63,1)⁸.

Naukowcy wskazali jednocześnie na relewantne – z perspektywy walki ze smogiem – działania związane z roślinnością, które mogą być wykorzystane przez organizacje odpowiedzialne za redukcję zanieczyszczeń powietrza, takie jak:

• uwzględnianie w rachunku zwrotu inwestycji w sadzenie drzew specyfiki danej dzielnicy (tzn. jej gęstości zaludnienia, odnotowywanych na jej obszarze stężeń PM2,5 możliwych do usunięcia przez drzewa), kosztów sadzenia drzew w poszczególnych rejonach świata lub danego kraju (przedmiotowe koszty zależne są natomiast m.in. od skali miejskiego programu leśnego, kosztów pracy i dostępności sadzonek),
• uwzględnianie wytycznych odnoszących się do nasadzeń gatunków drzew charakteryzujących się znaczną zdolnością eliminacji cząstek stałych, również w zakresie stosowania się do odpowiednich odległości pomiędzy nasadzeniami (co wpływa na eliminację zjawiska przepływu powietrza z miejsc stanowiących źródła emisji cząstek stałych do obszarów zamieszkiwanych przez ludzi)⁸.

Tam, gdzie nie da się sadzić drzew…

W tym miejscu trzeba jednak zauważyć, że sadzenie drzew – jako metoda walki ze smogiem – często okazuje się niemożliwa do zastosowania. Odpowiedzią na zaistniałą sytuację może być mobilna instalacja „CityTree”, która obecnie usuwa zanieczyszczenia powietrza w miastach zlokalizowanych w różnych częściach świata⁹. Niemieckie przedsiębiorstwo Green City Solutions – będące twórcą przywołanego rozwiązania – stworzyło, liczący prawie 4 m wysokości oraz prawie 3 m szerokości i 2,19 m głębokości, wynalazek oparty na „kulturze mchu”⁹. Autorzy „CityTree” suponują, że ich rozwiązanie przynosi takie same korzyści dla środowiska, jakie byłyby obserwowane w przypadku 275 drzew⁹. Przedmiotowa supozycja jest również zbieżna z koncepcją prezentowaną przez współzałożyciela Green City Solutions – Zhengliang’a Wu – który twierdzi, że „kultury mchu mają znacznie większą powierzchnię liści niż jakakolwiek inna roślina […] oznacza to, że możemy wychwycić więcej zanieczyszczeń”⁹. Należy tutaj podkreślić, że twórcy omawianego rozwiązania deklarują, że każde „CityTree” może zaabsorbować ok. 250 gramów pyłu zawieszonego na dzień⁹. Jednocześnie konstatacje formułowane przez przedstawicieli Green City Solutions wskazują, że wynalazek „przyczynia się do wychwytywania gazów cieplarnianych, usuwając 240 ton metrycznych CO₂ rocznie”⁹.„CityTree” funkcjonuje obecnie m.in. w Hongkongu, Brukseli, Paryżu i Oslo⁹.

Zastosowanie roślin w walce ze smogiem w architekturze

Rośliny – jako swego rodzaju „narzędzie” w walce ze smogiem – są coraz częściej uwzględniane również w architekturze. Przykładem obiektów budowlanych, w których wykorzystano rośliny we wspomnianym celu, jest mediolańskie Bosco Verticale¹⁰. Jest to kompleks luksusowych budynków mieszkalnych, zaprojektowanych przez Stefano Boeriego, których balkony zostały przystosowane do montażu elementów pozwalających na zasadzenie roślinności¹⁰.

Tajpej również może pochwalić się obiektem budowlanym, który – poprzez roślinność stanowiącą nieodłączny jego element – wpisuje się w nurt ogólnoświatowego trendu walki z zanieczyszczeniami powietrza. Wieżowiec Tao Zhu Yin Yuan stanowi urzeczywistnienie myśli Vincenta Callebauta – jednego z najsłynniejszych architektów ekologicznych^{11, 12}. Omawiany wieżowiec charakteryzuje się kaskadami zawieszonych ogrodów znajdujących się poza pomieszczeniami na tzw. świeżym powietrzu¹³. Ponadto kompleks mieszkaniowy wyposażony został w 23 tys. krzewów oraz drzew¹⁴. Obiekt budowlany został zaprojektowany zgodnie z ekologicznymi trendami, aby odnaleźć metaforyczny „złoty środek” pomiędzy architekturą, krajobrazem oraz klimatem¹³. Projekt Vincenta Callebauta jest dokładnie przemyślany pod względem ekologicznym, ponieważ integruje pasywne systemy bioklimatyczne (do których zalicza się odpowiednio: podwójną ścianę osłonową, e-low glass, recykling wody deszczowej, wentylację piwnicy oraz rdzenia, oświetlenie naturalne) z energią odnawialną (fotowoltaika, windy korzystające z energooszczędnych napędów regeneracyjnych, automatyka oszczędzająca energię, solarne zadaszenia oraz dach)¹³. Vincent Callebaut przedstawia supozycję, że projekt jego autorstwa przyczyni się do pochłonięcia 130 ton dwutlenku węgla na rok, co odpowiada emisji tego gazu generowanej przez ok. 27 samochodów¹⁴. Dla porównania, Tajwan jako miasto był w stanie wygenerować w 2014 r. – według International Energy Agency – ponad 250 mln ton dwutlenku węgla¹⁴.

Warto podkreślić, że swego rodzaju symbioza roślinności z architekturą stanowi jedno z bardziej popularnych obecnie rozwiązań problemu zanieczyszczenia powietrza, trapiącego wiele miast. Rośliny pojawiają się bowiem coraz częściej w miejscach, które do tej pory nie były przystosowane do ich obecności. Przykładem takiego rozwiązania może być chociażby – położony na 43. piętrze londyńskiego Walkie Talkie – „podniebny” ogród Sky Garden¹⁵.

Zielone dachy – rosnąca popularność

Coraz większą popularnością cieszą się – oprócz ogrodów wertykalnych – również tzw. zielone dachy. Ten rodzaj przykrycia również poprawia stan jakości powietrza. Tego typu rozwiązania wykorzystano m.in. w japońskim mieście Fukuoka, gdzie obiekt ACROS Fukuoka Prefectural International Hall posiada tzw. zielony dach. Mieszkańcy Singapuru również mogą poszczycić się obiektem budowlanym z dachem pokrytym roślinnością. Jest nim Uniwersytet Technologiczny Nanyang¹⁶. Najsłynniejszym ogrodem Chicago stał się natomiast – zlokalizowany na 11-piętrowym wieżowcu – zielony dach budynku miejskiego ratusza¹⁷. Warto w tym miejscu zauważyć, że wspomniany ogród tworzy 20 tys. roślin (ponad 150 gatunków)¹⁷. W sercu Berlina również odnaleźć można „zielone płuca” walczące z zanieczyszczeniami powietrza. Na Placu Poczdamskim wybudowano bowiem budynki o zielonych dachach, których łączna powierzchnia wynosi aż 40 tys. m². Należy w tym miejscu zauważyć, że władze stolicy Niemiec kładą duży nacisk na kwestię zazieleniania dachów budynków wchodzących w skład zasobów miejskich¹⁸. W celu realizacji przedmiotowego przedsięwzięcia, zbierane są – za pomocą m.in. oprogramowania GIS – dane związane z tzw. zielonymi dachami, na podstawie których Senat Berlina podejmuje stosowne działania¹⁸.

Zielone dachy także w Polsce

Trzeba w tym miejscu zauważyć, że także w Polsce coraz częściej można spotkać zielone dachy. Przykładem takiego budynku jest Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie¹⁹. Innym – jakże znanym przykładem warszawskiego obiektu budowlanego z zielonym dachem – jest budynek Sądu Najwyższego²⁰. Również stolica województwa podlaskiego może pochwalić się budynkiem, którego dach został pokryty roślinnością²¹. Jest nim Kompleks Europejskiego Centrum Sztuki w Białymstoku.

Nowoczesne – oparte na roślinności – trendy w inwestycjach mogą stać się jednym ze sposobów na efektywną walkę ze smogiem. Zauważają ten fakt również mieszkańcy miast, którzy zrzeszają się w celu ochrony roślinności w miastach. Przykładowo w Krakowie dużą popularnością cieszy się ruch pn. Stowarzyszenie Łąk Nowohuckich zrzeszający osoby, którym bliska jest idea obrony terenów o relewantnym znaczeniu dla miejskiego krajobrazu^{5, 6}.

W walce ze smogiem pomagają zakazy sprzedaży i spalania węgla

Szczególnie cenna – w kontekście niniejszych rozważań – wydaje się jedna z prac badawczych, w której naukowcy wykazali, że zaimplementowany w 1990 r. w Dublinie zakaz sprzedaży węgla skutkował zmniejszeniem poziomu średniego stężenia dwutlenku siarki o 11,1 g/m³ oraz obniżeniem średniego stężenia „czarnego dymu” o 35,6 g/m²². W 72 miesiące po wdrożeniu przywołanego zakazu zaobserwowano spadek standaryzowanych wg wieku współczynników zgonów „bez urazu” o wartość oscylującą w granicach 5,7%, w odniesieniu do analogicznego okresu sprzed wprowadzenia obostrzenia²². Należy w tym miejscu zauważyć, że przywołana wartość odniesiona była do populacyjnych zmian, epidemii układu oddechowego, pogody, zmian wskaźników śmiertelności obserwowanych w pozostałej części państwa irlandzkiego²². Najbardziej zauważalny spadek był odnotowany w szacunkach dotyczących śmiertelności spowodowanej przyczynami oddechowymi, tzn. 15,5%, co – zgodnie z supozycją formułowaną przez badawczy – świadczy o średnio 116 zgonach mniej z powodu chorób dróg oddechowych²². Jednocześnie odnotowano mniejszą – o ok. 243 przypadki śmierci w skali roku – liczbę zgonów, co wiązało się inherentnie ze zmniejszeniem się śmiertelności z przyczyn sercowo-naczyniowych o wartość 10,3%²².

Na kroki związane z ograniczaniem spalania paliwa stałego zdecydowały się również władze Krakowa, gdzie od września 2019 r. obowiązuje zakaz spalania pali stałych (m.in. drewna i węgla) do celów grzewczych²³.

W walce ze smogiem pomagają także działania zmieniające organizację komunikacji w mieście

Innym rodzajem działań związanych z ograniczaniem zanieczyszczenia powietrza są inicjatywy mające na celu ograniczenie emisji z komunikacji samochodowej. Na przykład Kopenhaga i Hamburg są miastami, w których położono nacisk na poprawę infrastruktury przeznaczonej dla ruchu rowerzystów oraz pieszych⁵. Z kolei władze Rzymu – w celu poprawy jakości powietrza – zdecydowały się m.in. na modernizację metra oraz wdrożenie systemu „park and ride”^{5, 25}. Także w położonym w Szwecji mieście Malmö podjęto działania wpisujące się w ogólnoświatowy trend walki ze smogiem⁵. Szczególnego znaczenia – w procesie planowania przearanżowania miejskiego centrum – nabrała bowiem kwestia ograniczenia ruchu drogowego, stanowiącego główne źródło emisji zanieczyszczeń powietrza⁵. W mieście dokonano również implementacji nowych rozwiązań w zakresie wprowadzenia pasów autobusowych przeznaczonych dla pojazdów transportu publicznego oraz przebudowy dróg i zmniejszenia ograniczenia prędkości z 50 do 40 km/h⁵.

Ograniczenia w poruszaniu się pojazdów z silnikami Diesla i strefy niskiej emisji

Warto w tym miejscu jednak zdecydowanie podkreślić, że największym – w kontekście walki z zanieczyszczeniem powietrza – sukcesem może pochwalić się stolica Francji^{5, 26}. W Paryżu osiągnięto bowiem – po implementacji zakazów w poruszaniu się pojazdów po poszczególnych częściach miasta – 30-procentowy spadek zanieczyszczenia powietrza. Paryskie rozwiązania przewidywały m.in. ograniczenia w poruszaniu się dla samochodów posiadających silnik Diesla^{5, 26}. W 2008 r. w niemieckim Monachium dokonano implementacji obostrzeń dotyczących tranzytu dla samochodów ciężarowych oraz stref niskiej emisji (LEZ – Low Emission Zone), których celem nadrzędnym było zminimalizowanie udziału emisji PM10 w ruchu pojazdów drogowych²⁷. Należy w tym miejscu podkreślić, że strefy LEZ zostały – przed 2014 r. – wdrożone w 13 europejskich państwach^{27, 28}. W samych tylko Niemczech działało lub istniało w planach 49 LEZ^{27, 29}. Przedstawiciele niektórych władz lokalnych dokonali tam (przed okresem wdrożenia koncepcji stref LEZ) szacunku oczekiwanych wpływów Strefy Małej Emisji na jakość powietrza poprzez zastosowanie modelowania dyspersji²⁷. Wartość przewidywanego spadku stężenia masowego pyłu PM10 w otaczającym powietrzu, które w chwili obecnej jest regulowane, oscylowała w przedziale od 2 do 10%, zależnie od specyfiki danej strefy LEZ, aktualnego jej etapu, liczby wydanych zezwoleń na wjazd dla samochodów niespełniających emisji²⁷. Trzeba jednak – w przedmiotowym przypadku – zauważyć, że „weryfikacja przewidywanej redukcji poziomów pyłu PM10 poprzez analizę zmierzonych stężeń masowych PM10 jest trudna”²⁷, z uwagi na znaczny wpływ warunków meteorologicznych na odnotowywane poziomy PM10³⁰.

W walce ze smogiem warto sięgać po metody dostosowane do lokalnych warunków

Podsumowanie powyższych rozważań może prowadzić do wniosku, że istnieje wiele różnorodnych metod walki ze smogiem, co nadaje temu przedsięwzięciu interdyscyplinarny charakter. Eliminacja problemu wymaga zatem kondensacji wysiłków organizacji działających w rożnych sferach życia społecznego. Każde rozwiązanie przyczyniające się do zmniejszenia poziomu szkodliwych substancji w powietrzu zasługuje więc na uwagę oraz dogłębną analizę. Przywołane powyżej metody walki ze smogiem ukazują ich symptomatyczny charakter. Często bowiem rozwiązania skuteczne w określonych warunkach stają się bezużyteczne w sytuacji ich implementacji w innym środowisku. Należy jednak w tym miejscu zauważyć, że dokładna analiza poszczególnych rozwiązań zawsze może przynieść wymierne korzyści dla poprawy jakości powietrza. Określony sposób walki ze smogiem – zaimplementowany w innej części świata – może okazać się bowiem również skuteczny w rodzimych warunkach.

Źródła:

1. Manisalidis I., Stavropoulou E., Stavropoulos A., Bezirtzoglou E., Environmental and Health Impacts of Air Pollution: A Review, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7044178/ (dostęp: 18.08.2020 r.).
2. Samet M. J.,  London Fog—The Biography,  https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4940674/ (dostęp: 13.08.2020 r.).
3. Stolarczyk J., Walka ze smogiem w Europie. Co może zrobić Polska?, https://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/walka-ze-smogiem-w-europie-co-moze-zrobic-polska/fq6d23p (dostęp: 13.08.2020 r.).
4. Dhaliwal S., Gone with the wind: Smog in Chandigarh, http://indianexpress.com/article/ cities/chandigarh/gone-with-the-wind-smog-in-chandigarh-4363233/ (dostęp: 27.07.2020 r.).
5. Fronczak M., Kształtowanie struktur urbanistycznych na terenach zagrożonych smogiem i zanieczyszczeniem powietrza, http://www.ejournals.eu/PUA/2018/Volume-1/art/11997/ (dostęp: 21.07.2020 r.).;
6. Przyjemska-Grzesik K., Kraków w zieleni, czyli jak na nowo oswoić zieloną, miejską przestrzeń. Dobre praktyki z Krakowa, http://www.ecometropolis.eu/index.php/aktualnosci/220­-krakow-w-zieleni-czyli-jak-na-nowo-oswoic-zielona-miejska-przestrzen-dobre-praktyki­-z-krakowa (dostęp: 27.07.2020 r.).
7. Uniwersytet Wrocławski, Rośliny na smog, https://uni.wroc.pl/rosliny-na-smog/ (dostęp: 11.08.2020 r.).
8. McDonald R., Kroeger T., Boucher T., Longzhu W., Salem R., Adams J., Bassett J., Edgecomb M., Garg S., Planting Healthy Air. A global analysis of the role of urban trees in addressing particulate matter pollution and extreme heat, https://www.nature.org/content/dam/tnc/nature/en/documents/20160825_PHA_Report_Final.pdf (dostęp: 11.08.2020 r.).
9. Giles Ch., This 'tree’ has the environmental benefits of a forest, https://edition.cnn.com/style/article/citytree-urban-pollution/index.html (dostęp: 13.08.2020 r.).
10. ArchDaily, Bosco Verticale / Boeri Studio, https://www.archdaily.com/777498/bosco-verticale-stefano-boeri-architetti (dostęp: 14.08.2020 r.);
11. Jennings R., Economic 'Warrior’ With China Ties Builds Taiwan’s Top-Dollar Apartment Tower, https://www.forbes.com/sites/ralphjennings/2018/07/25/economic-warrior-with-china-ties-builds-taiwans-top-dollar-apartment-tower/#b1a1af028baf  (dostęp: 17.08.2020 r.).
12. The Skyscraper Center. Global Tall Building Database of the CTBUSH, Tao Zhu Yin Yuan, http://www.skyscrapercenter.com/taipei/tao-zhu-yin-yuan/15196/ (dostęp: 17.08.2020 r.).
13. Aasarchitecture, Tao Zhu Yin Yuan by Vincent Callebaut, https://aasarchitecture.com/2016/11/tao-zhu-yin-yuan-vincent-callebaut.html/ (dostęp: 17.08.2020 r.).
14. Hassett M., Interview CNN, http://vincent.callebaut.org/object/110130_taipei/taipei/projects (dostęp: 17.08.2020 r.).
15. Frohlich L., London’s Sky Garden Offers Beautiful Views Of The City For Free, https://secretldn.com/sky-garden-london-viewing-gallery/ (dostęp: 17.08.2020 r.).
16. Paul R., A swirling green roof tops the gorgeous Nanyang Technical University in Singapore, https://inhabitat.com/amazing-green-roof-art-school-in-singapore/ (dostęp: 17.08.2020 r.).
17. City of Chicago, City Hall’s Rooftop Garden, https://www.chicago.gov/city/en/depts/dgs/supp_info/city_hall_green_roof.html (dostęp: 17.08.2020 r.).
18. Senate Department for Urban Development and Hausing Berlin, 06.11 Green Roofs (Edition 2017), https://www.stadtentwicklung.berlin.de/umwelt/umweltatlas/e_text/ek611.pdf (dostęp: 18.08.2020 r.).
19. Zielonainfrastruktura.pl, Ogród na dachu Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, http://zielonainfrastruktura.pl/ogrod-na-dachu-biblioteki-uniwersytetu-warszawskiego/ (dostęp: 17.08.2020 r.).
20. Inżynier budownictwa, Zielone dachy w Polsce, http://www.inzynierbudownictwa.pl/technika,materialy_i_technologie,artykul,zielone_dachy_w_polsce,12768 (dostęp: 18.08.2020 r.)
21. Archirama.pl, Opera Podlaska projektu Marka Budzyńskiego. Zobacz zdjęcia kompleksu Europejskiego Centrum Sztuki w Białymstoku, https://archirama.muratorplus.pl/architektura/opera-podlaska-projektu-marka-budzynskiego-zobacz-zdjecia-kompleksu-europejskiego-centrum-sztuki-w-b,67_2714.html (dostęp: 18.08.2020 r.).
22. Clancy L., Goodman P., Sinclair H., Dockery W. D., Effect of air-pollution control on death rates in Dublin, Ireland: an intervention study, http://www.medicine.mcgill.ca/epidemiology/hanley/c626/dublin_coal.pdf (dostęp: 11.08.2020 r.).
23. krakow.pl https://www.krakow.pl/aktualnosci/231983,29,komunikat,w_krakowie_obowiazuje_zakaz_palenia_weglem_i_drewnem.html (dostęp: 11.09.2020)
24. Yeates W., Are ‘smog-sucking’ solutions solving air pollution?, https://dailyplanet.cli­mate-kic.org/smog-sucking-solutions-solving-air-pollution/ (dostęp: 23.07.2020 r.).
25. Garfield L., 13 miast, które chcą ograniczyć ruch samochodów. W niektórych już się to udało, https://businessinsider.com.pl/lifestyle/jak-ograniczyc-ruch-samochodow-w-miescie­-przyklady-rozwiazan/xfeh0jn (dostęp: 27.05.2020 r.).
26. Fensterer V., Küchenhoff H., Maier V., Wichmann H.E., Breitner S., Peters A., Gu J., Cyrys J., Evaluation of the Impact of Low Emission Zone and Heavy Traffic Ban in Munich (Germany) on the Reduction of PM10 in Ambient Air, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4053866/ (dostęp: 13.08.2020 r.).
27. Low Emission Zone in Europe Network (LEEZEN) Low Emission Zones in Europe—Europe-wide information on LEZs., https://urbanaccessregulations.eu/ (dostęp: 13.08.2020 r.).
28. Umweltbundesamt Umweltzonen in Deutschland—Ein Service des Umweltbundesamtes, http://gis.uba.de/website/umweltzonen/umweltzonen.php (dostęp: 13.08.2020 r.).
29. .Cyrys J., Peters A., Soentgen J., Wichmann H.E. Low emission zones reduce PM₁₀ mass concentrations and diesel soot in German cities, “J. Air Waste Manage. Assoc.”, nr.64, 2014, s. 481–487.

fot. na otwarcie Izabela Szerszeniewska