Dochodzenie zadośćuczynienia – Sozosfera

Jak wynika z oceny jakości powietrza w Polsce, sporządzonej dla Głównego Inspektora Ochrony Środowiska¹, najbardziej alarmujące wyniki stwierdza się w okresie zimowo-jesiennym w pobliżu rejonów przemysłowych i w miastach. Wspomniana ocena jakości powietrza wykonana została pod kątem ochrony zdrowia, obejmując aż 12 szkodliwych substancji: dwutlenek siarki (SO₂), dwutlenek azotu (NO₂), tlenek węgla (CO), benzen (C₆H₆), ozon (O₃), pył PM10; ołów (Pb), arsen (As), kadm (Cd), nikiel (Ni) i benzo(a)piren (B(a)P) oraz pył PM2,5. Największym problemem jest występowanie w Polsce benzo(a)pirenu. Wskazuje się, że smog ma wpływ na wzrost ryzyka hospitalizacji z powodu COVID-19 u osób z chorobami płuc². Warto zatem przyjrzeć się uchwale Sądu Najwyższego z 28 maja 2021 r., dotyczącej zagadnienia, jakim jest dochodzenie zadośćuczynienia za utratę zdrowia z powodu zanieczyszczonego powietrza.

Dotychczasowe orzecznictwo w sprawie smogu

Wzrasta świadomość społeczna dotycząca tego, jak istotnie zanieczyszczenie powietrza może wpływać na zdrowie i życie człowieka. Pojawia się również oczekiwanie oddychania czystym powietrzem. Wskazane tendencje znajdują odzwierciedlenie w zwiększonej liczbie pozwów kierowanych do sądów. Wygrane sprawy dotyczące naruszenia dóbr osobistych mają na koncie znani artyści, tacy jak Grażyna Wolszczak (5 tys. zł na cele charytatywne) oraz m.in. Jerzy Stuhr (w tej sprawie Skarb Państwa wypłacił na cele społeczne łącznie 45 tys. zł).

Katarzyna Ankudowicz jest jedną z ok. 300 osób, które złożyły pozew zbiorowy w ramach akcji #Pozywam smog. To postępowanie przeciwko Skarbowi Państwa „za szkodę i krzywdę członków grupy (zarówno już poniesioną, jak i mogącą powstać w przyszłości), a wynikającą z zaniechań jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa przy wykonywaniu władzy publicznej”³. Pozew oparty jest na nieprzestrzeganiu Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2008/50/WE z 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy, Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (t.j. DzU z 2020 r. poz. 1219, ze zm.) oraz Konstytucji RP.

Sądy administracyjne wielokrotnie orzekły, że narażenie policjanta na smog, który dotyka ogółu społeczności, nie ma związku z obowiązkami służbowymi i które można byłoby zaliczyć do grupy podstaw uzyskania prawa do dodatkowego płatnego urlopu w związku z pełnieniem służby w warunkach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia – wyroki takie wskazały np. Naczelny Sąd Administracyjny (NSA) 23 lutego 2021 r. (sygn. akt III OSK 3118/21), 17 lutego 2021 r. (sygn. akt III OSK 3276/21) czy Wojewódzki Sąd Administracyjny (WSA) w Gliwicach 12 lutego 2020 r. (sygn. akt III SA/Gl 1154/19).

Zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy w Gliwicach i dochodzenie zadośćuczynienia

Z pozwem przeciwko Skarbowi Państwa – Ministrowi Klimatu i Ministrowi Aktywów Państwowych o ochronę dóbr osobistych i zadośćuczynienie w wysokości 50 tys. zł wystąpił mieszkaniec Rybnika, przy udziale Rzecznika Praw Obywatelskich.

Sąd Rejonowy w I instancji oddalił powództwo i uznał, że prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym, zatem nie można zasądzić zadośćuczynienia z art. 448 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. DzU z 2020 r. poz. 1740, ze zm. – k.c.) – pomimo że Sąd Rejonowy w I instancji stwierdził, że przekroczenia dopuszczalnych stężeń były bardzo częste i znane mieszkańcom, a władze regularnie zalecały pozostawanie w domu. Mieszkaniec nie zgodził się z takim rozstrzygnięciem. Sprawa trafiła do Sądu Okręgowego w Gliwicach, który wystąpił z pytaniem do Sądu Najwyższego.

Prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym

Sąd Najwyższy powołał się na wskazane w toku prac legislacyjnych i w orzecznictwie próby określenia, czym jest dobro osobiste, podkreślając, że jest to „wartość immanentnie złączona z istotą człowieczeństwa oraz naturą człowieka, niezależna od jego woli, stała, nie dająca się skonkretyzować i zobiektywizować” (Uchwała Sądu Najwyższego w składzie trzech sędziów z 28 maja 2021 r. – sygn. akt III CZP 27/20).

Natomiast środowisko naturalne z samej definicji nie może być uznane za dobro osobiste w wyżej wskazanym znaczeniu. Natura zawsze będzie posiadała cechę dobra wspólnego dla ludzkości, której podstawą są materialne elementy, takie jak m.in. powietrze czy gleba, i od których zależy przetrwanie i dobrostan człowieka.

Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na zmianę postrzegania prawa do czystego powietrza i ogólną tendencję do przyznania mu większej wartości, ze względu na rozwój gospodarczy i wyższe oczekiwania w zakresie potrzeb socjalnych człowieka. Uznanie wartości za dobro osobiste prowadzi do konkretyzacji prawa danego podmiotu oraz tworzy narzędzie, dzięki któremu możliwe jest dochodzenie roszczeń i żądanie od innych, aby tej wartości nie naruszali zarówno działaniem, jak i zaniechaniem.

Sąd Najwyższy rozstrzygnął, że prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym.

Smog może prowadzić do zagrożenia lub naruszenia zdrowia będącego dobrem osobistym

Pomimo tego że prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym, to jednak naruszenie standardów jakości powietrza, określonych w przepisach prawa, może prowadzić do zagrożenia lub naruszenia zdrowia będącego dobrem osobistym.

W konsekwencji iście salomonowego wyroku Sądu Najwyższego, nieprzestrzeganie norm dopuszczalnych stężeń substancji szkodliwych w powietrzu może prowadzić do zagrożenia lub naruszenia zdrowia będącego dobrem osobistym, a więc można stosować art. 448 k.c.

Zgodnie z art. 448 k.c.,„w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia. Przepis art. 445 § 3 stosuje się”.

Dochodzenie zadośćuczynienia – tak, ale pod warunkiem…

W praktyce oznacza to, że mieszkańcy obszarów, na których notorycznie dochodzi do przekroczeń dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń w powietrzu, mogą żądać zadośćuczynienia dla siebie albo na cel społeczny – ale tylko pod warunkiem udowodnienia winy podmiotowi lub osobie, która naruszyła normy dopuszczalnych stężeń substancji szkodliwych w powietrzu. Osoba, która dochodzi takiego zadośćuczynienia (powód przed sądem), musi jednak udowodnić:

1. winę konkretnego sprawcy naruszenia norm dopuszczalnych stężeń substancji szkodliwych w powietrzu,

2. naruszenie swojego zdrowia, spowodowane przekroczeniem dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń w powietrzu.

radca prawny Jędrzej Klatka

Kancelaria radców Prawnych Klatka i Partnerzy

Źródła: