Sylwaturystyka, czyli… idziemy do lasu!

Wielu ludzi nie wyobraża sobie życia bez lasu, leśnych wycieczek i spacerów. Zwłaszcza, gdy runo leśne kusi grzybami, a pięknie przebarwione liście urozmaicają klasyczną zieleń. Choć, co warto podkreślić, uważny obserwator również wiosną czy latem zauważy, że drzewa różnych gatunków mają liście o nieco innym odcieniu zieleni i nawet wówczas las mieni się kolorami.

W rozumieniu Ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (t.j. DzU z 2011 r. nr 12, poz. 59, z późn. zm.), lasem jest „grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi) – drzewami i krzewami oraz runem leśnym – lub przejściowo jej pozbawiony:

1. przeznaczony do produkcji leśnej lub
2. stanowiący rezerwat przyrody lub wchodzący w skład parku narodowego albo
3. wpisany do rejestru zabytków”,

a ponadto teren „związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywany na parkingi leśne i urządzenia turystyczne”.

Dla każdego z nas las to, oczywiście, zbiorowisko złożone z drzew. Z punktu widzenia siedlisk przyrodniczych i występujących tam gatunków wyróżnia się różne rodzaje lasów, dzieląc je na dwa główne typy bory i siedliska lasowe. Jeśli bowiem rosną tam tylko drzewa iglaste bądź dominują one nad liściastymi, to mówimy o borze lub borze mieszanym. Skład drzewostanu jest jednym z głównych kryteriów wyróżniania tzw. typów siedliskowych lasu (TSL), tj. podstawowych jednostek klasyfikacyjnych w typologii siedlisk leśnych, opracowanej przez Instytut Badawczy Leśnictwa (IBL), obejmującej powierzchnie leśne o zbliżonych warunkach siedliskowych wynikających z żyzności i wilgotności gleb, podobieństwa cech klimatu oraz ukształtowania terenu i jego budowy geologicznej.

Obszary należące do tego samego TSL-u wykazują podobne zdolności leśno-produkcyjne i przydatność dla hodowli lasu. Oprócz wspomnianego składu drzewostanu ważne są jeszcze dwa kryteria, a mianowicie kompozycja gatunków runa leśnego i kompleks glebowy, na który składa się skała macierzysta, gleba właściwa oraz ściółka, czyli warstwa opadłych liści i szczątków organicznych, z których następnie wytwarza się humus (próchnica) – wierzchnia warstwa gleby. Gleba jest wypadkową skały, na której się tworzy, i roślin ją porastających, gdyż to one mają wpływ na charakter próchnicy. W przypadku gatunków runa leśnego mowa jest o dwóch grupach – gatunkach częstych i różnicujących. Te ostatnie są o wiele ważniejsze, gdyż ich obecność pozwala oznaczyć TSL. Gatunki te w danym typie siedliskowym znajdują minimum warunków ekologicznych, niezbędnych do życia, i w ten sposób odróżniają siedliska żyźniejsze od uboższych lub wilgotniejsze od mniej wilgotnych. Gatunki częste, niejednokrotnie występują na zbliżonych siedliskach, tworząc zaledwie „tło” dla tych różnicujących^{1, 2}.

Oczywiście przeciętnemu śmiertelnikowi o wiele łatwiej rozróżnić drzewa niż rośliny zielne, dlatego to kryterium jest przydatne głównie leśnikom i botanikom, którzy przy nazywaniu ekosystemów leśnych korzystają ze swojego systemu fitosocjologicznego. Fitosocjologię można (nieco umownie) porównać do socjologii – jest to bowiem nauka botaniczna zajmująca się zjawiskiem skupiania się roślin (elementów flory), ze względu na preferencje siedliskowe i klimatyczne, w zbiorowiska roślinne – fitocenozy (elementy roślinności). Należy jednak pamiętać, że to porównanie jest powierzchowne (rośliny nie mogą – przeciwnie do ludzi – dokonywać wyborów) i nie jest akceptowane przez fitosocjologów. W obrębie roślinności wyróżniane są zatem zespoły – jednostki podstawowe i namacalnie występujące w terenie, ale także ich związki, rzędy i klasy. Fitosocjologia tworzy zatem pewne abstrakcyjne byty, łączące w sobie wiele podobnych, posiadających wspólne cechy fitocenoz³. Nie w każdym przypadku obie klasyfikacje – TSL-ów i zbiorowisk fitosocjologicznych – pokrywają się, ale nie stwarza to większych problemów w porozumiewaniu się obu grup – naukowców i praktyków.

Zróżnicowanie TSL-ów w Polsce i ich atrakcyjność dla turystyki

Na przestrzeni wieków rozwoju cywilizacji człowiekowi najłatwiej przychodziło ingerowanie w drzewostan: wycinanie, dosadzanie obcych gatunków. Niejako o krok z tyłu za tymi działaniami postępowały zmiany w składzie runa leśnego, a zdecydowanie najwolniej przeobrażała się gleba. Prowadziło to do swoistego „eklektyzmu” w zbiorowisku leśnym – z analizy poszczególnych kryteriów mogłoby bowiem wynikać, iż jesteśmy w innym TSL-u.

Dlatego często trudno określić, w jakim konkretnie typie lasu przebywamy. A ma to znaczenie zarówno dla przydatności siedliska do wypoczynku, jak i dla naszego samopoczucia. Leśnym spacerom sprzyjają bory – dzięki wydzielanym przez drzewa iglaste fitoncydom i olejkom eterycznym, dobrze nam znanym z zapachu świątecznych drzewek. Osoby chore na serce czy płuca powinny natomiast unikać zacienionego lasu^{2, 4}. O ile bory są atrakcyjne niemal cały rok, a zwłaszcza jesienią, o tyle niektóre inne typy lasów – głównie wiosną, za sprawą kwitnących roślin runa leśnego, tzw. geofitów wiosennych. Prawie cały rok spędzają one pod ziemią – stąd nazwa – w postaci kłączy lub cebul, by z nadejściem ciepłych dni zakwitnąć przed pełnym ulistnieniem drzew, co zmniejsza dostęp światła do dna lasu, spowalniając fotosyntezę i zmniejszając szanse na wytworzenie owoców i nasion. Grupa geofitów jest jedną z form życiowych roślin według klasyfikacji Christena C. Raunkiæra5. Zjawisko masowego ich zakwitu nazywane jest aspektem wiosennym (fot. 1.). Można je także obserwować w zagajnikach, parkach miejskich i innych terenach porośniętych przez zwarte grupy drzew liściastych.

Fot. 1. Aspekt wiosenny w lesie – kwitnące na przełomie marca i kwietnia zawilce gajowe (białe) i żółte. Warto pamiętać, że oba gatunki, zwane też anemonami, są trujące.

Biorąc pod uwagę wilgotność i żyzność gleby, pogrupowano TSL-y w specjalnej tabeli.

Typy siedliskowe lasu występujące na niżu w Polsce¹

* – Ols (Ol) to typ lasu bagiennego zbudowany z olszy, o specyficznej kępkowo-dolinkowej strukturze dna lasu, porastający najczęściej tereny podmokłe, brzegi jezior i innych wód stojących. Dolinki wypełnione są wodą, a na kępkach rosną drzewa i rośliny zielne. Jeśli jest wyjątkowo sucho, dno dolinek i tak jest podmokłe, natomiast w sprzyjających warunkach do takiego lasu można nawet wpłynąć kajakiem. Ols jesionowy (OlJ) wykształca się również na siedliskach podmokłych, przede wszystkim nad starorzeczami, to las w którym nadal dominuje olsza, a jesion występuje tylko domieszkowo². Ogólnie nie odgrywają większej roli w turystyce leśnej, chyba, że tej nakierowanej na aspekty edukacyjne lub surviwalowe.

Najbardziej atrakcyjne dla turystów są bory mieszane świeże i bory świeże, które zresztą dominują w naszym kraju. Oferują one, oprócz omówionych już walorów mikroklimatycznych, mnóstwo tzw. płodów leśnych – grzybów, jagód, malin, jeżyn itp. Są też łatwe do penetrowania i atrakcyjne widokowo – wiosną kwitną fiołki, jesienią czerwienią się owoce jarzębiny itd. Bory suche powinny być wyłączone z użytkowania turystycznego ze względu na zagrożenie pożarowe i niebezpieczeństwo erozji piaszczystego podłoża.

Z kolei fitocenozy bagienne – porastające najczęściej torfowiska (fot. 2) – oraz te wilgotne, które głównie otaczają torfowiska i jeziora, nie odpowiadają każdemu – choćby ze względu na dużą ilość komarów – i są preferowane głównie przez ekoturystów oraz zwolenników turystyki myśliwskiej czy survivalu. W grupie lasów warto wspomnieć o naszym europejskim zbiorowisku biomowym, jakim są grądy – lasy dębowo-grabowe. Byłyby one bardzo atrakcyjne dla turystów, choć nieco tajemnicze, a także odporne na użytkowanie, ale – niestety – ze względu na to, że rosną na bogatych glebach, zostały w większości wycięte pod pola uprawne i obecnie są najczęściej objęte ochroną jako rezerwaty. Najlepiej zachowane grądy w Polsce znajdują się w Białowieskim Parku Narodowym.

Fot. 2. Bór bagienny na torfowisku wysokim – siedlisko niezbyt nadające się do turystyki

W Polsce dominują bory sosnowe, niestety, nie zawsze rosną na swoich naturalnych siedliskach. Jeśli rosną one na glebie typowej dla lasów – tzw. siedliskach lasowych, wiemy, że są tam posadzone sztucznie. Swoją popularność zawdzięczają niskim wymaganiom siedliskowym. W zamian natomiast szybko dają „plon”, czyli drewno. Tradycyjna, XIX-wieczna gospodarka leśna nie zawsze dbała o środowisko i nastawiała się właśnie na zyski, stąd np. na ziemiach polskich, będących wówczas pod zaborem pruskim, w miejsce naturalnych lasów wprowadzono wiele borów sosnowych. Pozostawiło to ślad w kondycji dzisiejszych drzewostanów, co więcej – sosny, zakwaszając podłoże, uniemożliwiają szybki powrót naturalnych lasotwórczych drzew liściastych, takich jak dęby czy graby.

Ogółem lesistość, czyli procent powierzchni kraju zajęty przez lasy, wynosi obecnie w Polsce 29,4%, co odpowiada 9197,9 tys. ha. Sprawia to, że nasz kraj należy do grupy państw o największej powierzchni lasów w Europie (po Francji, Niemczech i Ukrainie). Najwyższą lesistością (49,2%) charakteryzuje się woj. lubuskie, najniższą (21,3%) – woj. łódzkie. Co ciekawe, powierzchnia leśna, przypadająca na jednego mieszkańca Polski (0,24 ha), jest jedną z niższych w regionie środkowoeuropejskim. W strukturze własnościowej lasów w Polsce dominują lasy publiczne – 81%, w tym pozostające w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (PGL LP) stanowią 77,1%. W Polsce lasy występują w zasadzie na terenach o najsłabszych glebach, co znajduje odzwierciedlenie w układzie TSL-ów. Jak wspomniano, w strukturze tej przeważają siedliska borowe, występujące na 51% powierzchni lasów, gdy siedliska lasowe zajmują 49%⁵.

Skąd nazwa „sylwaturystyka”?

Las to nie tylko zbiorowisko roślinne i element gospodarki. To także wierzenia, legendy, historia i tradycje. Jak to ujęli autorzy książki „Kulturotwórcza rola lasu”, wybitni znawcy tematyki leśnej, profesorowie Wiśniewski i Kiełczewski, „las może być sam w sobie wartością kulturową, jak na przykład park narodowy, ale może także inspirować działalność kulturową, oddziałując na wyobraźnię, która utrwala się w formie architektonicznej, rzeźbiarskiej, malarskiej, literackiej czy muzycznej”⁷.

Już od najdawniejszych czasów, w różnych wierzeniach i mitologiach, lasom i poszczególnym drzewom przypisywano bożków. W mitologii rzymskiej to miejsce przypadło Faunowi, nazywanemu też Sylwanem. To od jego imienia pochodzi określenie turystyki w lasach – sylwaturystyka. Ponadto łaciński przymiotnik „sylvestre” lub „sylvestris” oznacza leśny. Ma to zastosowanie w naukowych nazwach roślin. Kiedy w 1816 r. Polskie Towarzystwo Leśne zaczęło wydawać czasopismo, nazwano je właśnie „Sylwan”. Jest ono zresztą wydawane do dziś, a na okładce widnieje podobizna bożka⁷. Ten moment oraz ukończenie nauki przez pierwszych absolwentów Szczególnej Szkoły Leśnictwa w Warszawie w 1820 r., są przez niektórych autorów uważane za początek edukacji leśnej w Polsce8, a zatem pośrednio i sylwaturystyki.

Turystyka w lasach

Jako jedna z pierwszych na grunt polski pojęcie sylwaturystyki, a nawet sylwarekreacji, wprowadziła w 2006 r. Anna Danilewicz⁹. Generalnie oznacza to podróżowanie po terenach leśnych w celach krajoznawczych lub spędzanie czasu w lesie w formie czynnego wypoczynku¹⁰. Po raz kolejny zatem turystyka przyrodnicza przeplata się z turystyką kwalifikowaną. Zgodnie z inną definicją, sylwaturystyka to odmiana turystyki wiejskiej, rozwijającej się na terenie gospodarstwa leśnego¹¹. W lesie, oczywiście, może mieć miejsce także turystyka myśliwska (fot. 3.), survival i wiele innych form turystyki aktywnej czy rekreacji, takich jak jeździectwo, nordic walking, jazda na biegówkach, a także edukacja przyrodnicza, zwana najczęściej po prostu „leśną”.

Fot. 3. Ambona łowiecka na skraju lasu – element turystyki myśliwskiej

Według specjalistów od marketingu, na produkt sylwaturystyczny składają się produkt pierwotny i produkt wtórny. Pierwszy obejmuje wszystkie atrakcje turystyczne występujące na określonym obszarze, w tym oferty dóbr przyrody i kultury, a w szczególności walory przyrodnicze i kulturowe kompleksów leśnych. Do walorów przyrodniczych zaliczono dojrzale drzewostany, ich właściwości zdrowotne, owoce runa leśnego, elementy wzbogacające krajobraz leśny, osobliwości flory i fauny oraz formy ochrony przyrody. Produkt pierwotny leśny zakresem odpowiada zatem rdzeniowi korzyści w tradycyjnym ujęciu produktu turystycznego. Natomiast produkt sylwaturystyczny wtórny to urządzenia infrastruktury obszarów leśnych, obsługa personalna, komunikacja rynkowa, a także baza gastronomiczna, edukacyjna, noclegowa, niezbędna do zorganizowania turystyki na obszarach leśnych. Produkt sylwaturystyczny wtórny odpowiada zatem analogicznie swoim zakresem produktowi rzeczywistemu.

Aby więc stworzyć produkt turystyczny, realizujący potrzebę wypoczynku turystów w lesie, należy rozpoznać i opisać wszelkie walory przyrodnicze i kulturalne obszarów leśnych, a także poznać preferencje turystów dotyczące wypoczynku i rekreacji w lasach. Dobrze, aby oferty złożone z pakietu usług turystycznych na terenach leśnych były kierowane do szerokiej grupy odbiorców szukających odpoczynku w lesie, natomiast pojedyncze usługi stanowiłyby propozycje dla małych grup, o wąskim zakresie zainteresowań (np. turystyka kwalifikowana). Największym zatem wyzwaniem, stojącym przed organizatorami turystyki leśnej, jest wskazanie takich leśnych produktów turystycznych, na które mogłyby oddziaływać mechanizmy rynkowe. Następnie należy zbadać i określić instrumenty marketingu usług turystycznych. Niezbędne jest także prowadzenie badań na możliwie szeroką skalę, mających na celu wycenę wartości turystycznej i rekreacyjnej funkcji lasu, tam gdzie nie jest możliwe zastosowanie mechanizmów rynkowych¹².

Oferta turystyczna PGL LP jest bardzo szeroka i dopasowana do rożnych grup wiekowych i społecznych. Do dyspozycji odwiedzających tereny leśne oddano bogatą bazę noclegową, składającą się łącznie z blisko 4,5 tys. miejsc w ośrodkach szkoleniowo-wypoczynkowych, w pokojach gościnnych i kwaterach myśliwskich, w których turyści mogą odpocząć po przewędrowaniu ponad 20 tys. km szlaków pieszych, blisko 4 tys. km tras rowerowych i ok. 7 tys. km szlaków konnych. Odwiedzający mogą także zatrzymać się na przeszło 600 leśnych polach biwakowych i miejscach biwakowania. Wyznaczono również ponad 400 miejsc w lesie i jego pobliżu, gdzie dozwolone jest rozpalanie ognisk. Samochody pozostawić można na ok. 3160 parkingach leśnych i miejscach postoju pojazdów. Przygotowano takze 614 innych obiektów terenowych, 60 ośrodków szkoleniowo-wypoczynkowych, ok. 130 kwater myśliwskich i ponad 200 pokoi gościnnych. Infrastruktura rekreacyjna PGL LP jest stale rozbudowywana, m.in. w ramach programu „Aktywne udostępnianie lasu”. W 2014 r. w jego ramach wybudowano dziewięć parkingów leśnych i 41 miejsc postoju pojazdów. O aktualnym zakresie leśnej oferty turystycznej turyści mogą dowiedzieć się za pośrednictwem utworzonej w 2010 r. witryny internetowej www.czaswlas.pl⁶.

Edukacja leśna

Do elementów sylwaturystycznych zalicza sie też elementy edukacji leśnej, czyli tablice informacyjne, ścieżki dydaktyczne (fot. 4) i szeroko pojęte ośrodki edukacji leśnej. Edukacja leśna we wszystkich jednostkach PGL LP realizowana jest na podstawie wprowadzonych Zarządzeniem nr 57 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z 9 maja 2003 r. „Kierunków rozwoju edukacji leśnej w Lasach Państwowych” oraz „Wytycznych do tworzenia programu edukacji leśnej społeczeństwa w nadleśnictwie”, zgodnie z którymi nadleśniczowie sporządzają ww. programy na okresy 10-letnie, w terminach korespondujących z opracowaniem planu urządzenia lasu.

Edukacja leśna ma na celu upowszechnienie w społeczeństwie wiedzy o środowisku leśnym i trwale zrównoważonej gospodarce leśnej, podnoszenie świadomości w zakresie racjonalnego i odpowiedzialnego korzystania ze wszystkich funkcji lasu oraz budowanie zaufania społecznego do działalności zawodowej leśników. W działania edukacyjne w 2014 r. zaangażowanych było ponad 9 tys. leśników, którzy część swojego czasu pracy poświęcili popularyzacji wiedzy o lesie oraz kształtowaniu postaw prośrodowiskowych. W czasie zajęć korzystano z atrakcyjnej i zróżnicowanej infrastruktury edukacyjnej, na którą składają się ośrodki edukacji leśnej (58), izby edukacyjne (272), wiaty edukacyjne – tzw. zielone klasy (548), ścieżki dydaktyczne (991), punkty edukacyjne (1914), inne obiekty (2771), ,,zielone szkoły’’, a także baza noclegowa. W ramach działalności edukacyjnej, PGL LP współpracowały z ośrodkami edukacji ekologicznej, parkami narodowymi, domami kultury, muzeami, organizacjami pozarządowymi, kościołami i mediami. Wiele z działań wspieranych było przez Centrum Informacyjne Lasów Państwowych. Szczególną rolę w tej działalności odgrywa Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie⁶.

Fot. 4. Tablica informacyjna ścieżki dydaktycznej w jednym z nadleśnictw Wielkopolski

Leśne kompleksy promocyjne – dobra polska inicjatywa

Bardzo ważną funkcję w edukacji leśnej społeczeństwa pełnią tzw. leśne kompleksy promocyjne (LKP), rozwiązanie unikatowe na skalę europejską, a nawet światową. Jedynie szwedzka koncepcja „lasu modelowego” oraz podobna opcja w leśnictwie kanadyjskim są zbliżone do polskiego pomysłu. LKP-y to jednostki funkcjonalne, na terenie których doskonalone są zasady zagospodarowania, integrujące cele powszechnej ochrony przyrody i wzmagania funkcji środowiskotwórczych lasu z trwałym użytkowaniem zasobów leśnych, stabilizacją ekonomiczną gospodarki leśnej i uspołecznieniem zarządzania lasami jako dobrem publicznym. Są to duże zwarte kompleksy leśne na terenie kilku nadleśnictw, pokazujące zmienność warunków siedliskowych, różnorodność składu gatunkowego lasu i wielość pełnionych przez niego funkcji. W ramach LKP-ów leśnicy promują zrównoważoną gospodarkę leśną, wspierają badania naukowe i prowadzą edukację leśną społeczeństwa. Dzięki LKP-om widać, że można osiągnąć kompromis między najważniejszymi zadaniami leśnictwa: gospodarką leśną (mającą na celu m.in. produkcję drewna), ochroną przyrody, badaniami naukowymi i szeroko rozumianą edukacją. Są dowodem, że trwale zrównoważona, wielofunkcyjna gospodarka leśna przeciwdziała zagrożeniom lasu, wynikającym z rozwoju cywilizacji¹³. Na ich terenie z różnych form edukacji corocznie korzysta ok. 30% uczestników zajęć przygotowanych przez leśników. W LKP-ach pracuje wykwalifikowana i doświadczona kadra, tzw. liderzy edukacji leśnej społeczeństwa. Bazują oni na najlepiej rozwiniętej infrastrukturze edukacyjnej, w skład której wchodzą ośrodki edukacji leśnej (27), izby edukacyjne (54), wiaty edukacyjne (104), ścieżki dydaktyczne (206), punkty edukacyjne (488), inne obiekty (434), ,,zielone szkoły’’ oraz – dodatkowo – baza noclegowa. LKP-y mogą być także alternatywą dla przeciążonych ruchem turystycznym parków narodowych, w których turystyka odbywa się jednak według rygorystycznych, ściśle określonych zasad. Dzięki promocji lasów i ich otwarciu na społeczne potrzeby PGL LP daje możliwość nie tylko zapoznania się z zasadami ekologicznej gospodarki leśnej, ale również żywego kontaktu z przyrodą – bez większych ograniczeń wstępu i poruszania się po lesie – także dla osób niepełnosprawnych, co jest niezmiernie istotne w edukacji, szczególnie dzieci i młodzieży. Prowadzona przez Lasy Państwowe polityka promocji zrównoważonej gospodarki leśnej pozwoliła na utworzenie we wszystkich 17 regionalnych dyrekcjach Lasów Państwowych 25 LKP-ów, których łączna powierzchnia wynosi 1268 tys. ha, w tym w PGL LP – 1247 tys. ha, co odpowiada przeszło 17,6% powierzchni leśnej, znajdującej się w zarządzie PGL LP⁶.

Zasady udostępniania lasów

Przeglądając ustawę o lasach, można znaleźć artykuły obwarowujące możliwości udostępniania lasów państwowych społeczeństwu. Najważniejszy w tej kwestii jest art 26, w którym wskazano stałe zakazy wstępu do lasów stanowiących:
•    uprawy leśne do 4 m wysokości;
•    powierzchnie doświadczalne i drzewostany nasienne;
•    ostoje zwierząt;
•    źródliska rzek i potoków;
•    obszary zagrożone erozją.
Ponadto nadleśniczy wprowadza okresowy zakaz wstępu do lasu stanowiącego własność Skarbu Państwa, w razie gdy wystąpiło zniszczenie albo znaczne uszkodzenie drzewostanów lub degradacja runa leśnego, istnieje duże zagrożenie pożarowe oraz jeśli prowadzone są zabiegi gospodarcze, związane z hodowlą, ochroną lasu lub pozyskaniem drewna.

Lasy objęte stałym lub okresowym zakazem wstępu oznacza się tablicami z napisem „zakaz wstępu” oraz wskazaniem przyczyny i terminu jego obowiązywania. Obowiązek ustawiania i utrzymywania znaków ciąży na nadleśniczym (w stosunku do lasów będących w zarządzie PGL LP) oraz na właścicielach pozostałych lasów.

Kolejny artykuł – 27 – doprecyzowuje, że lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są udostępniane, z uwzględnieniem zakazów zawartych w art. 26 i art. 30, do zbioru płodów runa leśnego na potrzeby własne oraz dla celów przemysłowych, przy czym zbiór płodów runa leśnego dla celów przemysłowych wymaga zawarcia umowy z nadleśnictwem. Nadleśniczy może odmówić zawarcia umowy, w przypadku gdy zbiór runa leśnego zagraża środowisku leśnemu. Natomiast lokalizowanie pasiek w lasach stanowiących własność Skarbu Państwa jest nieodpłatne. Szczegółowe zasady ochrony i zbioru płodów runa leśnego oraz zasady lokalizowania pasiek na obszarach leśnych określa – w drodze rozporządzenia – minister ds. środowiska.

Ruchu pojazdów po terenach leśnych dotyczy natomiast art. 29: „ruch pojazdem silnikowym, zaprzęgowym i motorowerem w lesie dozwolony jest jedynie drogami publicznymi, natomiast drogami leśnymi jest dozwolony tylko wtedy, gdy są one oznakowane drogowskazami dopuszczającymi ruch po tych drogach. Nie dotyczy to inwalidów poruszających się pojazdami przystosowanymi do ich potrzeb. Jazda konna w lesie dopuszczalna jest tylko drogami leśnymi wyznaczonymi przez nadleśniczego. Postój pojazdów, o których mowa w ust. 1, na drogach leśnych jest dozwolony wyłącznie w miejscach oznakowanych”.

Ten sam artykuł w kolejnym punkcie reguluje sprawę imprez masowych i sportowych, które wymagają uzyskania zgody właściciela lasu.

Szczególne prawa dotyczą natomiast (zgodnie z art. 15) tzw. lasów ochronnych, tj. takich, które:
„1) chronią glebę przed zmywaniem lub wyjałowieniem, powstrzymują osuwanie się ziemi, obrywanie się skał lub lawin;
2) chronią zasoby wód powierzchniowych i podziemnych, regulują stosunki hydrologiczne w zlewni oraz na obszarach wododziałów;
3) ograniczają powstawanie lub rozprzestrzenianie się lotnych piasków;
4) są trwale uszkodzone na skutek działalności przemysłu;
5) stanowią drzewostany nasienne lub ostoje zwierząt i stanowiska roślin podlegających ochronie gatunkowej;
6) mają szczególne znaczenie przyrodniczo-naukowe lub dla obronności i bezpieczeństwa Państwa;
7) są położone:
a) w granicach administracyjnych miast i w odległości do 10 km od granic administracyjnych miast liczących ponad 50 tys. mieszkańców,
b) w strefach ochronnych uzdrowisk i obszarów ochrony uzdrowiskowej w rozumieniu ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz. U. z 2012 r. poz. 651 i 742),
c) w strefie górnej granicy lasów”.

Zakazy

Na mocy art. 30 ust. 1 ww. ustawy, w lasach zabrania się zanieczyszczania gleby i wód, zaśmiecania, rozkopywania gruntu, niszczenia grzybów oraz grzybni, uszkadzania drzew, krzewów lub innych roślin, a także niszczenia urządzeń i obiektów gospodarczych, turystycznych i technicznych oraz znaków i tablic. Ponadto zakazy obejmują zbieranie płodów runa leśnego w oznakowanych miejscach zabronionych, rozgarnianie i zbieranie ściółki, wypas zwierząt gospodarskich biwakowanie poza miejscami wyznaczonymi przez właściciela lasu lub nadleśniczego oraz wybieranie jaj i piskląt, niszczenie lęgowisk i gniazd ptasich, legowisk, nor i mrowisk. W myśl ustawy, niedozwolone jest również płoszenie, ściganie, chwytanie i zabijanie dziko żyjących zwierząt, puszczanie psów luzem oraz hałasowanie i używanie sygnałów dźwiękowych, z wyjątkiem przypadków wymagających wszczęcia alarmu.

Ponadto „w lasach oraz na terenach śródleśnych, jak również w odległości do 100 m od granicy lasu, zabrania się działań i czynności mogących wywołać niebezpieczeństwo, a w szczególności:

1. rozniecania ognia poza miejscami wyznaczonymi do tego celu przez właściciela lasu lub nadleśniczego;
2. korzystania z otwartego płomienia;
3. wypalania wierzchniej warstwy gleby i pozostałości roślinnych.

Przepisy ust. 3 nie dotyczą działań i czynności związanych z gospodarką leśną pod warunkiem, że czynności te nie stanowią zagrożenia pożarowego”.

Problemy i konflikty

Z badań prowadzonych w 2011 r. na grupie 137 studentów kierunku turystycznego na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu wynika, że faktyczna znajomość pojęcia „sylwaturystyka” wśród przyszłych organizatorów turystyki była wówczas dość słaba. Mimo iż wszyscy respondenci stwierdzili, że znają to pojęcie, to tylko 39% z nich uznało, że ją uprawiało. Autorki badań słusznie zauważyły, że na ogół w trakcie sylwaturystyki nie korzystamy z noclegu, co mogło być podstawą dla studentów kierunku turystycznego do takiej odpowiedzi. Również częstotliwość wizyt w lesie nie była zadowalająca – aż 40% respondentów bywała w nim zaledwie raz do roku¹⁴. Z kolei na podstawie badań prowadzonych na międzynarodowej grupie leśników A. Cieszewska doszła do wniosku, że w wielu krajach zakres edukacji wśród leśników w obszarze planowania rekreacji leśnej jest niewystarczający. Nieco lepiej oceniali to respondenci z państw Europy Zachodniej, w tym Danii, Niemiec i Austrii, a z naszego regionu – Litwy i Słowacji. W większości krajów zdobywanie wiedzy dotyczącej potrzeb, zasad i metod w zakresie zagospodarowania turystycznego miało miejsce dopiero na etapie doświadczenia zawodowego¹⁵.

Dobrze przygotowana sylwaturystyka może nie tylko stwarzać doskonałe warunki do relaksu, ale też do poznawania tego skomplikowanego i nieco tajemniczego ekosystemu. Jednak źle zorganizowana turystyka masowa jest dla lasu bardzo poważnym zagrożeniem. Szacuje się bowiem, iż presja ruchu turystycznego w lasach będących w zarządzie Lasów Państwowych wynosi 20 mln osób rocznie¹⁶. Biorąc ponadto pod uwagę, że dopuszczalne obciążenie rekreacyjne dla lasów niezagospodarowanych określa się na ok. cztery osoby na 1 ha, to wielkość ruchu turystycznego można określić w przybliżeniu na ok. 2,2 osoby na 1 ha lasów ogółem¹⁴. Spośrod zagrożeń, na które narażone jest zbiorowisko leśne w wyniku uprawinia turystyki, warto zwrócić uwagę na pożary, niszczenie roślinności, nieracjonalny zbiór runa leśnego, niepokojenie i chwytanie zwierząt, wydeptywanie, dostawanie się do biocenoz obcych organizmów, kradzieże i niszczenie urządzeń służących gospodarstwu leśnemu, niszczenie mrowisk i innych schronień zwierząt oraz śmiecenie, w tym trwałe zatruwanie gleby¹⁷. Trzeba jednak podkreślić, że tych samych zagrożeń i szkód las może doświadczyć ze strony okolicznych mieszkańców, którzy często traktują go jak przestrzeń zarówno „swoją”, jak i niczyją (fot. 5).

Fot. 5. Lokalna społeczność nie zawsze szanuje okoliczne lasy

W turystycznym użytkowaniu lasu nie brakuje pola do wielu konfliktów, zarówno pomiędzy różnymi grupami użytkowników (np. spacerowiczami a miłośnikami jazdy konnej czy zwolennikami wolno biegających psów), jak i pomiędzy użytkownikami a właścicielami czy zarządcami terenu lub działaczami ochrony przyrody. Szczegółowo problem ten, także w innych krajach, opisuje A. Cieszewska, zwracając uwagę również na wspomniany już efekt nadmiernego obciążenia lasów, zwłaszcza na obszarach atrakcyjnych, w tym także chronionych. Przytacza ona też kwestie bezpieczeństwa związane m.in. z turystyką myśliwską i polowaniami, użytkowaniem quadów czy nieprzestrzeganiem przez turystów zakazów i ograniczeń na terenach objętych działaniami gospodarki leśnej¹⁵.

Narodowy Program Leśny IBL-u

W 2013 r., pod patronatem IBL-u, wystartował Narodowy Program Leśny. Debatę na temat jego celów i założeń zainicjował ówczesny minister środowiska – Marcin Korolec i zaprosił do niej przedstawicieli świata nauki, administracji, organizacji przedsiębiorców związanych z leśnictwem, organizacji pozarządowych i leśników. Prace nad Narodowym Programem Leśnym są szansą na współtworzenie, w poczuciu odpowiedzialności, ekonomicznie opłacalnych, przyrodniczo pożądanych i społecznie akceptowanych zasad zarządzania dobrem publicznym, jakim są lasy¹⁸.

Celem ogólnym podejmowanych prac jest stworzenie wizji rozwojowej polskiego leśnictwa i całego sektora leśno-drzewnego, jego kierunków i priorytetów, w perspektywie do 2030 r. i dalej – do 2080 r. Narodowy Program Leśny ma służyć podniesieniu jakości życia poprzez tworzenie najlepszych do tego warunków środowiska, wielokierunkowe użytkowanie lasów oraz ochronę leśnej przyrody w zgodzie z zasadami trwałości i rozwoju¹⁹.

Narodowy Program Leśny budowany jest w oparciu o zasady:

• spójności z konstytucyjnym porządkiem prawnym oraz międzynarodowymi uzgodnieniami i regulacjami;
• spójności z narodowym programem trwałego rozwoju całej gospodarki;
• współuczestnictwa, partnerstwa i współpracy wszystkich zainteresowanych stron (grup społecznych, grup interesu, indywidualnych zainteresowanych itp.);
• całościowego (holistycznego) i intersektorowego podejścia do rozwoju i ochrony lasów;
• długoterminowego i interaktywnego procesu planowania, realizacji i monitoringu¹⁹.

Realizacja Programu i wydyskutowanych podczas jego trwania kierunków działań z pewnością będzie miała również przełożenie na dalszy kształt i rozwój sylwaturystyki.

W innych krajach europejskich

W większości państw europejskich promowane jest nowoczesne, wielofunkcyjne traktowanie lasów. Tylko w niektórych krajach skandynawskich produkcja drewna nadal jest funkcją zasadniczą. W przeważającej liczbie tych państw opracowano akty prawne, zbliżone do polskiej ustawy o lasach, które w ogólnym zarysie zawierają zasady zagospodarowania turystycznego, w tym dostępu do lasów. Ma to ogromne znaczenie zwłaszcza tam, gdzie jest duży udział lasów prywatnych. Ustawodawstwo wskazuje wówczas sposób na upowszechnienie dostępu do obszarów leśnych, a niekiedy, jak np. w Irlandii, poprzez system grantów, wspiera prywatnych właścicieli w tworzeniu infrastruktury turystycznej. Podobnie jest także w Wielkiej Brytanii, Belgii oraz Danii. Dodatkowo, w wielu krajach, zwłaszcza w rejonie Europy Środkowej i Wschodniej, zasady użytkowania lasu, m.in. w zakresie zbierania grzybów, jagód (Polska, Litwa) czy minerałów (Węgry)¹⁵, zawarte są w ustawodawstwie.

Na zakończenie, jako przykład dobrych praktyk w zakresie sylwaturystyki w Europie, można podać projekt Retrouvance^®, który powstał we Francji w 1996 r. z inicjatywy francuskich lasów państwowych, tj. Office National des Forêts (ONF). Trzeba zaznaczyć, że lasy francuskie mają złożoną strukturę własnościową – w gestii ONF-u jest ok. 30% powierzchni lasów, natomiast większość stanowi własność prywatną (ok. 3,5 mln właścicieli). Przedsiębiorstwo ONF – oprócz typowego dla leśników zakresu obowiązków związanych z gospodarką leśną – postanowiło (poprzez projekt Retrouvance®) udostępnić lasy i zabudowania na potrzeby turystyki, a przy tym zwiększyć aktywność ekonomiczną gmin. Projekt realizowany w regionie Hautes Alpes nie od razu się udał. Ze względu na brak wzorów, przedsięwzięcie realizowano ok. pięciu lat. Retrouvance^® jest obecnie formą trekkingu, w którym turysta ma wszystkie koszty wliczone w cenę, w tym m.in. zakwaterowanie, wyżywienie, transport bagażu czy obecność leśnika (strażnika przyrody). Retrouvance® jest jednocześnie pierwszą marką tzw. turystyki wędrówkowej (fr. tout compris), czyli odbywającej się w standardzie all inclusive. W większości przypadków oferuje zakwaterowanie w pokojach dwu- i trzyosobowych z węzłem sanitarnym, znajdujących się w zrewitalizowanych budynkach należących w przeszłości do leśników, myśliwych, pasterzy. Organizatorzy mają na uwadze, że miłośnicy wędrówek pieszych tworzą szczególne grupy turystów, którzy lubią wypoczywać w swoim towarzystwie. Z tego powodu miejsca zakwaterowania są oddane do całkowitej dyspozycji danej grupy, niezależnie od liczby uczestników. Podczas jednotygodniowego pobytu turyści wędrują po terenach pełnych atrakcji przyrodniczych, degustują specjalności kuchni regionalnej (kolacje, pikniki przygotowywane są przez lokalne restauracje z regionalnych produktów) oraz zwiedzają ciekawe obiekty historyczne. Na potrzeby turystów francuski ONF wydał dwa przewodniki: jeden przedstawia ofertę wędrówek w ramach Retrouvance^®, a drugi – ofertę miejsc noclegowych, przygotowanych dla turystów we francuskich lasach zarządzanych przez ONF²⁰.

Źródła:

1. Zasady hodowli i użytkowania lasu wielofunkcyjnego. Siedliskowe podstawy hodowli lasu. http://www1.up.poznan.pl/ksel/sites/default/files/Pawe%C5%82%20Rutkowski/SPHL2003.pdf
2. Bogucki J.: Wstęp do użytkowania rekreacyjnego lasu. Poznań 1988.
3. http://www.atlas-roslin.pl/slownik-fitosocjologia.htm
4. Krzymowska-Kostrowicka A.: Geoekologia turystyki i wypoczynku. Warszawa 1997.
5. Falińska K.: Ekologia roślin. Warszawa 2012.
6. Wasiak A.: Raport o stanie lasów w Polsce. Warszawa 2014.
7. Wiśniewski J., Kiełczewski B.: Kulturotwórcza rola lasu. Gołuchów 2010.
8. Grzywacz A.: Edukacja leśna w Polsce, stan obecny i perspektywy. Jedlnia 2007.
9. Danilewicz A.: Pojęcie silvarekreacji i silvaturystyki oraz ich miejsce w terminologii turystycznej. „Turyzm” 1/2006.
10. Głowacki S.: Znaczenie gospodarcze i rekreacyjne dolnych warstw lasu. „Leśne Prace Badawcze” 3/2006.
11. Laurów Z.: Sylwaturystyka. „Zeszyty Naukowe WSKFiT” 5/2007.
12. Mandziuk A., Janeczko K.: Turystyczne i rekreacyjne funkcje lasu w aspekcie marketingowym. Studia i Materiały. Zeszyt 4/2009.
13. www.lasy.gov.pl/nasze-lasy/lesne-kompleksy-promocyjne (dostęp: 30.09.2015).
14. Graja-Zwolińska S., Sychała A.: Sylwaturystyka w świadomości potencjalnych kreatorów ruchu turystycznego. Studia i materiały CEPL w Rogowie. Rocznik 13, zesz. 3/2011.
15. Cieszewska A.: Zasady organizacji turystyki i wypoczynku na obszarach leśnych w krajach Unii Europejskiej. Studia i materiały CEPL w Rogowie. 3/2008.
16. Pieńkos K., Kikulski J.: Przystosowanie lasów Polski dla potrzeb turystyki i rekreacji w świetle Leśnego Przewodnika Turystycznego. Turystyka i Rekreacja 1. Warszawa 2005.
17. www1.up.poznan.pl/ksel/sites/default/files/Jacek%20Zientarski/Lesnictwo%20proekologiczne%20-%20tekst.pdf (dostęp: 30.09.2015).
18. http://naszaziemia.pl/aktualnosci/narodowy-program-lesny-8211-rozpoczecie-debaty-publicznej.html (dostęp: 30.09.2015).
19. www.npl.ibles.pl (dostęp: 30.09.2015).
20. Jażdżewska I., Lisowska A.: Turystyka w lasach francuskich. Przykład projektu Retrouvance. Łódź 2011.