Geoturystyka – piękno zaklęte w kamieniu i nie tylko…

Jednym z rodzajów turystyki, która interesuje się walorami przyrodniczymi, jest geoturystyka. Jest ona jednocześnie zaliczana do turystyki przyrodniczej oraz – w określonych przypadkach – do ekoturystyki¹.

Wytwory natury, takie jak góry, potężne skały, głazy narzutowe jaskinie czy wodospady, od zawsze wzbudzały podziw człowieka, a nawet wyzwalały w nim lęk i szacunek. Często tłumaczono ich powstanie legendami i wierzeniami, co obecnie przekłada się również na turystykę – Diabelski Kamień czy Zaklęta Karczma stają się niewątpliwie bardziej interesujące od pozostałych eratyków (łac. errare – błądzić, określenie głazów narzutowych, sugerujące, że zabłądziły one wraz z lodowcem ze Skandynawii) bez imienia. Strach przed tajemnymi mocami, zaklętymi w głazach, sprawiał, że od zawsze podlegały one ochronie, niekoniecznie tej ustawowej. Podobnie działał majestat gór, w połączeniu z malowniczością krajobrazu, czy budzące lęk wybuchy wulkanów albo oceaniczne pływy.

Narodziny geoturystyki

Mimo iż tego typu obiekty od dawna stanowiły atrakcje turystyczne i malownicze tło do zdjęć, to jednak niewiele osób było zainteresowanych tą tematyką. Traktowano je raczej powierzchownie. Organizowane w celu obejrzenia tego typu atrakcji wyprawy zaliczane były raczej do turystyki aktywnej (górskiej, wspinaczkowej czy speleologicznej) bądź – jeśli celem była percepcja krajobrazu – do wydarzeń o naturze artystycznej (np. plenery malarskie). To pod koniec XX w., w dobie narodzin wielu nowych form turystyki, nastawionych bardziej na poznanie niż tylko na relaks, otworzyło się pole do popisu geologom, którzy mogli w trakcie imprez o charakterze geoturystycznym przekazywać wiedzę na temat faktycznej genezy obiektów, skomplikowanych zjawisk geologicznych, a także niebezpieczeństw związanych z ich istnieniem (np. wspomniane już wulkany i ich erupcje). Jednocześnie była to dobra okazja do wypromowania niszowej formy turystyki przyrodniczej, jaką jest właśnie geoturystyka².

Początków nowoczesnego pojmowania geoturystyki szukać należy jednak w Wielkiej Brytanii, a konkretnie w Anglii. Jako pierwszy określenia tego użył w 1995 r. Thomas Hose, obecnie jeden z wybitniejszych specjalistów w tej dziedzinie. W swoim artykule wspominał m.in. o konieczności właściwej interpretacji dla turystów historii brytyjskiego dziedzictwa geologicznego³. W Stanach Zjednoczonych termin ten do publicznej wiadomości podany został w 2002 r. przez Travel Industry Association oraz National Geographic Traveller Magazine. Od razu postawiono przy tym na działanie w oparciu o zasady zgodne z turystyką zrównoważoną⁴. Rozwojowi geoturystyki sprzyjał ogólny wysoki poziom prac o charakterze inżynieryjnym i z zakresu kształtowania krajobrazu. Bardziej współczesne formy bazowały na wcześniejszych modelach o nastawieniu głównie estetycznym i na rodzącej się równolegle potrzebie ochrony dziedzictwa geologicznego. Paradoksalnie, do rozwoju geoturystyki przyczynił się także kryzys ekonomiczny lat 80. XX w., powodujący masowe zamykanie kopalń, co w niektórych przypadkach sprzyjało przekształcaniu ich w obiekty turystyczne. Podobnie rzecz miała się z zamykanymi kamieniołomami⁵.

Umiejscowienie geoturtystyki

Przynależność geoturystyki do wyższej formy turystyki może być rozpatrywana bardzo szeroko. Podobnie jak inne podformy turystyki przyrodniczej, należy do tzw. turystyki poznawczej⁶, tj. związanej z rozwojem wewnętrznym danej osoby, w tym przypadku nastawionej na przeżycia i opierającej się na poznawaniu obiektów i procesów geologicznych, a także – co niezwykle istotne – na doznawaniu w kontakcie z nimi wrażeń estetycznych. Jak wspomniano, geoturystyka może być również traktowana w sposób bardziej tradycyjny i jak wiele innych form turystyki przyrodniczej – włączana w obręb turystyki kwalifikowanej, jeśli poznawanie obiektu geologicznego wymaga specjalnych umiejętności (sprawności fizycznej, specjalistycznych kwalifikacji, np. żeglarskich, kajakarskich, wspinaczkowych). Za wystarczającą kwalifikację można także uznać odpowiedni zasób wiedzy geologicznej². Jako że wykorzystuje ona rezultaty badań geologii podstawowej do celów praktycznych (np. przy tworzeniu nowego produktu turystycznego), może być działem geologii stosowanej⁷. Może być też zaliczana do survivalu, jeśli uczestnik pokonuje przeszkody, aby zdobyć trudno dostępne obiekty i atrakcje (np. głębokie kaniony). Natomiast jeżeli polega ona na zwiedzaniu obiektów kiedyś wykorzystywanych w celach przemysłowych, zahacza o turystykę przemysłową, należącą do turystyki kulturowej. Podobnie jest w przypadku skupiania się na kamieniu jako tworzywie budulcowym obiektów zabytkowych czy podziwianiu kolekcji muzealnych.

Geoturystyka ma ścisły związek z ochroną przyrody, zwłaszcza nieożywionej. Już w 1999 r. na III Międzynarodowym Sympozjum ProGEO w Madrycie na temat ochrony dziedzictwa geologicznego, ale także geoturystyki jako formy propagowania tegoż dziedzictwa spisano – w ramach wniosków płynących z obrad – deklarację dotyczącą georóżnorodności i jej ochrony⁸. Również wiele obiektów geoturystycznych w Polsce, ze względu na swoje unikatowe walory, objętych jest różnymi formami ochrony przyrody, na mocy ustawy o ochronie przyrody. Są to głównie pomniki przyrody i stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej. Atrakcyjność turystyczna innych obiektów geoturystycznych polega na eksploatowaniu zasobów przyrody nieożywionej, np. skamieniałości paleontologicznych, kamieni szlachetnych i ozdobnych. Można stwierdzić, że dla geoturystów interesujące są zarówno obiekty jak i procesy geologiczne, które są lub mogą stać się rdzeniem produktu turystycznego. Dlatego specjaliści od tej dziedziny wyodrębniają obiekty, zjawiska i atrakcje geoturystyczne².

Klasyfikacja obiektów, zjawisk i atrakcji geoturystycznych

Obiektem geoturystycznym (fot. 2.) jest to, co jako obiekt geologiczny, po odpowiednim wypromowaniu i uprzystępnieniu, może stać się przedmiotem zainteresowania turystycznego lub też już się nim cieszy (np. wulkany, kaniony, skałki, jaskinie)².

Fot. 2. Obiekt geoturystyczny – pojedyncza skała wapienna w okolicach Ojcowa, pozostałość po morzu jurajskim

Jest to grupa niezwykle różnorodna i podlegająca klasyfikacji ze względu na różne kryteria (wg T. Słomki i A. Kicińskiej-Świderskiej):

• geologiczno-geomorfologiczne (np. góry, morza, wulkany, skałki, kaniony, przełomy, wodospady, pustynie, lodowce, jeziora, jaskinie i inne);
• sposób udostępnienia:

• • w środowisku przyrodniczym,
  • w środowisku przekształconym (kopalnie, kamieniołomy, przekopy),
  • w wytworach kultury materialnej człowieka (budowle i elementy ich wyposażenia),
  • w ekspozycjach muzealnych;

• miejsce występowania (na powierzchni Ziemi, pod powierzchnią, pod wodą);
• liczba obiektów (indywidualne, zespołowe lub grupowe);
• wielkość (skala):

• • globalne, wyraźnie wyodrębnione w skali Ziemi (oceany, lądy, lądolody);
  • regionalne – wyraźnie wyodrębnione w skali kontynentu (wielkie łańcuchy górskie, wyżyny, duże jeziora, rzeki, doliny, kaniony, pustynie);
  • lokalne – wyodrębnione w skali rejonu fizjograficznego (stożki wulkaniczne, pojedyncze szczyty górskie, mniejsze rzeki, jaskinie i inne).

Natomiast zjawisko geoturystyczne to proces geologiczny zachodzący współcześnie, który może stać się produktem turystycznym². W tej kategorii mieszczą się procesy, których przebieg i produkty można oglądać w czasie mierzonym minutami bądź godzinami, rzadziej dniami. Dobrymi przykładami są erupcje wulkaniczne, gejzery, procesy eoliczne, falowanie w strefie brzegowej, pływy itp. (fot. 3.).

Fot. 3. Turyści wracający zanikającą pod przypływem ścieżką z pływowych wysepek Grand Bé i Petit Bé na Wybrzeżu Atlantyku w Saint Malo (Bretania)

Konsekwentnie, jako atrakcję geoturystyczną, proponuje się określać zarówno oba poprzednio omówione elementy (zjawiska i obiekty geoturystyczne), jak i niektóre formy ochrony przyrody, jeśli spełniają wymóg atrakcyjności turystycznej, a także ścieżki dydaktyczne czy trasy geoturystyczne zawierające ww. obiekty. Dla dokumentowania atrakcji tworzone są specjalne karty inwentaryzacyjne, np. opracowana przez B. Radwanek-Bąk⁹ na potrzeby geologicznej wyprawy badawczej do słynnej południowo-amerykańskiej atrakcji geoturystycznej – Kanionu Rio Colca w Peru – najgłębszego kanionu świata oraz przyległej do niego Doliny Wulkanów (tab. 1). W karcie zaproponowano m.in. cztery kryteria do oceny analizowanych atrakcji:

• Walory edukacyjno-poznawcze
• Walory krajobrazowo-widokowe
• Walory architektoniczno-kulturowe
• Walory rekreacyjno-wypoczynkowe.

Tab. 1. Karta dokumentacji atrakcji geoturystycznej⁹

Natomiast formularz do oceny atrakcyjności turystycznej geostanowisk w Karkonoskim Parku Narodowym zaproponowali M. Rogowski, S. Bronowicki i M. Machnicka (tab. 2.)¹⁰. Oba zamieszczone formularze mogą znaleźć zastosowanie w ocenie innych obiektów tego typu na terenie np. gminy.

Tab. 2. Kryteria zastosowane przy waloryzacji geostanowisk Geoparku Karkonosze¹⁰

Różnorodność atrakcji geoturystycznych
Atrakcji geoturystycznych jest na świecie wiele, zarówno tych pochodzenia naturalnego, jak choćby szczyty i łańcuchy górskie, wulkany i wodospady, jak i antropogenicznego – wspominane już kamieniołomy, sztolnie, kopalnie. Jedną z nich może być Kamienny Las w Rumunii (fot. na otwarcie.). Jest to miejsce ciekawe, gdyż bardzo długo sądzono, że to obiekt o charakterze kulturowym, zabytek kultury antycznej. Kolumnokształtne wytwory oddziaływania metanu na pochodzące z eocenu skały zbudowane z piaskowca scementowanego wapieniem brano za pozostałości jakiejś starożytnej budowli. Dodatkową rolę w powstaniu unikatowego „lasu” odegrały też prawdopodobnie glony i mikroorganizmy¹¹. Można tu przypisać zarówno walory widokowo-krajobrazowe, jak i edukacyjno-poznawcze, a nawet architektoniczno-kulturowe, ze względu na wcześniejsze przekonania co do pochodzenia miejsca.

Wiele atrakcji łączy w sobie element natury i kultury, jak chociażby tajemnicze kamienne kręgi (kromlechy), z najbardziej znanym Stonehenge na czele. Również w Polsce można zobaczyć tego typu obiekty, na mniejszą skalę, w rezerwacie archeologiczno-przyrodniczym w Odrach k. Chojnic, nad Wdą czy na Pomorzu w Grzybnicy k. Koszalina. W regionie gdańskim został nawet wytyczony Szlak Kręgów Kamiennych i jest to trzeci co do długości szlak na tym obszarze, biegnący niemal w całości po Ziemi Kaszubskiej¹². Niejednokrotnie atrakcja geoturystyczna może być elementem komplementarnym dla „klasycznej” atrakcji turystycznej – np. góry stanowiące tło dla obiektu historycznego lub religijnego – jak drzemiący wulkan Kazbek (Kaukaz) dla prawosławnej świątyni w Gruzji (fot. 4) czy też skalne wąwozy prowadzące do zabytku (fot. 5). Wówczas dominują walory krajobrazowo-widokowe. Natomiast atrakcją o wysokich walorach rekreacyjno-wypoczynkowych są źródła geotermalne, zarówno te „obudowane” marketingowo, jak i użytkowane na lokalną skalę, niekiedy nawet „na dziko”.

Fot. 4. Kazbeg – nieczynny wulkan jako tło do popularnych fotografii prawosławnego klasztoru Świętej Trójcy (Cminda Sameba)

Fot. 5. Kolorowe skały wiodące krętym wąwozem do Petry w Jordanii – jedna z bardziej znanych atrakcji geoturystycznych na świecie

Niestety, często obiekty te padają ofiarą swego piękna i nadmiernego zainteresowania turystów, jak choćby wodospad Niagara, otoczony kiczowatymi, rozrywkowymi atrakcjami – muzeami horrorów czy strachu w położonym bezpośrednio nad kanadyjską częścią miasteczku Niagara Falls. W takim natłoku cywilizacji zabawy trudno poczuć majestat i harmonię przyrodniczego tworu na skalę unikatową. Podobnie jest z przeciążonymi szlakami górskimi, np. w Tatrach. Powoduje to nie tylko erozję podłoża, ale także płoszy zwierzęta i zaburza siedliska roślin, o walorach estetycznych nie wspominając. Turyści często nie mogą też oprzeć się pokusie i zabierają na pamiątkę kamienie czy inne elementy, zubożając zasób i dziedzictwo geologiczne zwiedzanego obszaru. Nagminnym zjawiskiem jest również schodzenie ze szlaku, co – zwłaszcza w górach – może być niebezpieczne także dla samych zwiedzających.

Do najważniejszych atrakcji geoturystycznych należą jednakże geoparki, czyli obszary chronione z uwagi na występujące w ich obrębie geotopy (definiowane jako fragmenty litosfery), które przekazują czytelny zapis jej budowy, rozwoju, a także ukazują historię życia na Ziemi^13,16. W lutym 2004 r. w Paryżu grupa międzynarodowych ekspertów ustanowiła Światową Sieć Geoparków, do której na początek włączono 17 Geoparków Europejskich oraz osiem Geoparków Narodowych (Krajowych) Republiki Chińskiej¹⁴. Według danych zamieszczonych na stronie internetowej Global Geopark Network, obecnie na liście Światowej Sieci Geoparków znajduje się 66 Geoparków Międzynarodowych z 20 krajów¹⁵. Z polskich obiektów na tej liście znajdują się trzy – Karkonoski Park Narodowy, Łuk Mużakowa¹⁶ i Góra św. Anny. Również te obiekty nie są wolne od zagrożeń, jak choćby w przypadku Parku Krajobrazowego Góra św. Anny, rozciętego na dwie części przez wybudowaną autostradę A4. Wszystkie polskie geoparki wyróżniają się walorami poznawczo-edukacyjnymi, dzięki obecności ścieżek edukacyjnych. Warto zaznaczyć, że nazwą geopark posługują się także inne obiekty w Polsce, jednak nie mają one na ogół tej rangi ani nie mogą korzystać z przywilejów wynikających z bycia na światowej liście.

Zagrożenia

Jest jeszcze jeden aspekt geoturystyki, na który powinno się zwrócić uwagę. Obserwacja niektórych atrakcji geoturystycznych może powodować zagrożenie zdrowia lub nawet życia dla turysty, który nie zawsze jest tego świadomy. Nie chodzi tylko o niebezpieczeństwa związane ze wspinaczką itp. Mowa tu o wulkanach – poza oczywistym zagrożeniem wybuchem lawy, niebezpieczne jest choćby wdychanie oparów zawierających H₂S, SO₂ czy HCl. Zwłaszcza dwutlenek siarki jest drażniący zarówno dla oczu, jak i układu oddechowego. Zdarzały się przypadki śmierci turystów cierpiących wcześniej na astmę i podobne schorzenia. Dla skóry i oczu niebezpieczny jest kwas solny, powodujący oparzenia, wysypki, a także problemy płucne. Niekiedy nad wulkanami tworzy się mgła zwierające ww. gazy, a ich okolice są bardziej narażone na kwaśne opady. Dłuższe przebywanie w takich warunkach może wywołać nieodwracalne skutki dla zdrowia. Podobnie jest w przypadku źródeł geotermalnych i gejzerów¹⁷. Konieczne wydaje się zatem uświadamianie turystów o tego typu zagrożeniach.

By lokalna społeczność czuła odpowiedzialność

Świat pełen jest atrakcji geoturystycznych, trzeba tylko umiejętnie je wykorzystywać, aby mogły służyć zarówno przyjezdnym, jak i lokalnym społecznościom. Zwłaszcza te ostatnie powinny czuć się odpowiedzialne za zachowanie dziedzictwa geologicznego i georóżnorodności zamieszkiwanego regionu. Ciekawy przykład z tego zakresu można przytoczyć z Francji – z największego w Europie rezerwatu geologicznego Haute-Provence z unikatowym Muzeum-Promenadą. Nie tylko turyści odwiedzający ten obiekt są zaangażowani i zwiedzają go w sposób aktywny. Od 1999 r., przy wsparciu funduszy z programu LEADER, we współpracę i ochronę zaangażowani są okoliczni mieszkańcy¹⁸. Interesujące dane dotyczące wymiernych korzyści ze współpracy mieszkańców z geoparkami i wpływowi istnienia tych atrakcji na rozwój gospodarczy terenów wiejskich zgromadziła w wyniku badań ankietowych Neda Torabi Farsani i jej współpracownicy⁴. Warto zatem czerpać przykład z tamtych miejsc i badań, aby udoskonalać nasze raczej skromne doświadczenia z geoturystyką jako formą turystyki zrównoważonej.

fot. na otwarcie – atrakcja geoturystyczna – Pobiti Kamani, czyli Kamienny Las k. Warny.

fot. x 5 A. Machnik 

Źródła:

1. Buckley R.: Environmental Inputs and Outputs in Ecotourism: Geotourism with a Positive Triple Bottom Line? „Journal of Ecotourism” 2:1/2003.
2. Słomka T., Kicińska-Świderska A.: Geoturystyka – podstawowe pojęcia. „Geoturystyka” 1/2004.
3. Hose T.A.: Selling the story of Britain’s stone. „Environ Interpret” 10/1995.
4. Farsani N.T., Coelho C., Costa C.: Geotourism and Geoparks as novel startegies for socio-economic development of rural areas. „International Journal of Tourism Research” 13/2011.
5. Hose T.A., Vasiljević D.A.: Defining the Nature and Purpose of Modern Geotourism with Particular Reference to the United Kingdom and South-East Europe. „Geoheritage” 4/2012.
6. Turystyka pod red. W.Kurka. Warszawa 2008.
7. Alexandrowicz Z., Alexandrowicz S.W.: Geoturystyka a promocja dziedzictwa geologicznego [w:] Użytkowanie turystyczne Parków Narodowych pod red. J. Partyki. Ojców 2002.
8. Barettino D., Wimbledon W.A.P., Gallego E.: Geological heritage: its conservation and management. Madryt 1999.
9. Radwanek-Bąk B.: Atrakcje geoturystyczne Kanionu Rio Colca i jego otoczenia. „Geologia” T. 34, zesz. 2/1.2008.
10. Rogowski M., Bronowicki S., Machnicka M.: Atrakcyjność turystyczna geostanowisk Geoparku Karkonosze. „Studia Periegetica” 2/2013.
11. Boever de E. i in.: The Pobiti Kamani area (Varna, NE Bulgaria) – study of a well-preserved paleo-seep system. „Rev. of The Bulgarian Geological Society” vol. 69/2008.
12. http://pomorskieszlakipttk.pl/szlaki-piesze/kregow-kamiennych/.
13. Migaszewski Z.M.: Ochrona georóżnorodności, krajobrazu i dziedzictwa geologicznego w parkach narodowych USA. „Przegląd Geologiczny” 50/2002.
14. www.mos.gov.pl/artykul/3439_swiatowa_siec_geoparkow_narodowych/12945_swiatowa_siec_geoparkow_narodowych.html.
15. www.globalgeopark.org.
16. Bodura J. i in.: Geopark „Łuk Mużakowa” – proponowany transgraniczny obszar ochrony georóżnorodności. „Przegląd Geologiczny” 51/2002.
17. Heggie T.W.: Geotourism and volcanoes: Health hazards facing tourists at volcanic and geothermal destinations. „Travel Medicine and Infectious Disease” 7/2009.
18. Martini G.: Geological heritage and geo-tourism [w:] Barettino D., Wimbledon W.A.P., Gallego E.: Geological heritage…